M ü n d ə r I c a t
ĠnkiĢafda olan bitkilərin kəskin γ Ģüalanma zamanı dənli bitkilər üçün
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.6.6. Radioloji əhəmiyyətli təbii radionuklidlərin ən vacib xarak
|
ĠnkiĢafda olan bitkilərin kəskin γ Ģüalanma zamanı dənli bitkilər üçün
DD 50 orta qiyməti, Qr (Filipas və b., 1992) Şüalanma zamanı bit- kinin inkişaf fazası Payızlıq buğda Yazlıq
buğda Payızlıq çovdar Yazlıq
çovdar Yazlıq
və pa- yızlıq
arpa Yulaf Çəltik Cücərti 50
60 35
35 30
45 - Kollanma 20 35
30 20
20 30
- Boruya çıxma 8 13
4 4 8 16 75
Sünbülləmə 25
24 20
15 12
10 160
Çiçəkləmə 35
40 35
35 30
35 -
LD 50
və MD 50
eyni bitki növündə 10 və daha çox dəfə fərqlənə bilir. İonlaşdırıcı şüalanmanın aqrofitosenoza təsiri zamanı şüalanma yalnız bitkilərin böyümə və inkişafına təsir edən faktorlardan biri olur. Bu şəraitdə bir neçə ekoloji faktorların (məsələn, qurqlıqda ionlaşdırıcı şüaların bitkilərə 184
öldürücü təsiri daha güclü olur) birgə təsirində additiv, sinergetik və kompensator effektləri qeyd oluna bilər.
teristikaları Təbiətdə rast gəlinən təbii radionuklidlər üç qrupa bölünür. Birincini – uran-238, uran 235, torium -232 radioaktiv ailəsinə daxil olan radionuklidlər təşkil edirlər. Bu radionuklidlər Yerin formalaşmasının kocmogen mərhələ- sində artıq mövcud idilər. İkinci qrupu da çox yaşayan radionuklidlər: ka- lium-40, rubidium-87 və b. təşkil edir, hansı ki, yaranması Yerin planetar mərhələsi ilə əlaqələndirirlər. Üçüncü qrupu kosmik şüalanmaların təsiri al- tında biosferdə fasiləsiz yaranan radionuklidlər əmələ gətirir, eləcə də nüvə reaksiyaları nəticəsində: tritium, berillium – 7, karbon -14. əmələ gətirir. Radiobioloqlar və radioekoloqlar üçün xüsusi maraq kəsb edən radio- aktiv ailəyə yarımparçalanma dövrü bir neçə min illə ölçülən nisbətən qısa periodlu qız nuklidlər daxil edilir. U-238-in parçalama məhsulu olan, təbiət- də geniş yayılmış radium-226, polonium-210 və b. aiddir.
ibarətdir, həm də iki birincilər radioaktiv ailəni yaradanlardır. Radioekoloji və toksikoloji cəhətdən kimyəvi xassəcə U-238 daha vacibdir (yarımpar- çalanma dövrü 4,5. 10 9 il),enerjisi 4,18MeV olan α – şüalandırıcıdır; U-235 (yarımparçalanma dövrü 7,1.10 8 il), 4,6 MeV enerjili (8,3%), 4,4 MeV (61%) və 4,3 MeV (18%) α – şüalandırıcıdır;U – 234 (yarımparçalanma dövrü 2,3.10 5 il), α – şüalandırıcıdır, maksimal enerjisi 4,7 M eV-dır. İzo- topların təbii qarışığında U-238- 99,28%, U – 235 -0,71%, U – 234 -0,006% təşkil edir. Biosferdə uranın əsas mənbəyi yer qabığıdır. Yer qabığında uranın orta miqdarı 3.10 -4 % təşkil edir. Uranın müəyyən miqdarı yer səthinə vulka- nik tullantılardan, uranın çıxarılmasından və emalından daxil olur. 1982-ci ildə biosferdə U-238-in qlobal texnogen axını fosfor gübrələrnin istifadəsi hesabına 1.10 14 Bk olmuşdur. Uran-238-in əkinçilik sahələrinin şum qatında ehtiyatı 1,4.10 17 Bk, yeraltı materik sularında isə 7.10 17 Bk təşkil edir. Xarici mühitdə uranın 4 və 6 valentli formalarına rast gəlinir. O, su miqrantları sinfinə aiddir. Təbii sularda uran uranil UO +2 kimi mövcuddur, hansı ki, qeyri-üzvi və üzvi turşularla kompleks birləşmələr yaradır. Uranın yerdəyişməsində onun biogen miqrasiyasının rolu çox əhəmiyyətlidir, baxmayaraq ki, onun bitkilər tərəfindən mənimsənilməsi zəif və çox zəif kimi xarakterizə olunur. Uranın-238 hərəkətini təyin edən ən vacib faktor, onun torpaqda yüksək kütlə qatılığına malik olmasıdır.
185
dən isə torium- 232 daha çox maraq doğurur. Yarımparçalanma dövrü 1,41.10 10
il olan uzunömürlü izotopdur, toriumun radioaktiv ailəsinin törədi- cisidir. O, 3,98MeV (25%) və 4,0 MeV (75%) enerjili α- şüalandırıcıdır. Torium – 234 (yarımparçalanma dövrü 24,1 gün), 0, 205 MeV (80%) 0, 111 MeV (20%) enerjili β – şüalandırıcıdır. Torium -227 (yarımparçalanma dövrü 18,9 gün), 6,04 MeV (21%), 5,98 MeV (24%), 5,76 MeV(21%) və 5,72 MeV (14%) enerjili α – şüalandırıcıdır. Torium -231 (yarımparçalanma dövrü 25,5 saat), 0,30 MeV (44%) və 0,09 MeV (45%) şüalanma enerjili β – şüalandırıcıdır. Təbii torium əsasən Th – 232 (kütləcə 99,9%) Th – 228 qarışığı ilə yayılmışdır, radioaktiv tarazlıqda sonuncunun miqdarı 1,37.10 -8
%-dir. Th-234, Th – 231 və Th – 227 təbiətdə çox az miqdarda rast gəlininr. Biosferdə toriumun əsas mənbəyi yer qabığıdır, baxmayaraq ki, vul- kanik tullantılardan, toriumun çıxarılması və emalından da onun yer səthinə daxill olması müşahidə olunur. Xarici mühitin, xüsusilə kənd təsərrüfatı yerlərinin, Th – 232 ilə çirklənmə mənbəyi fosfor gübrələrinin geniş tətbiq olunmasıdır, burada Th -232-nin miqdarı 1,5–25 Bk/kq dəyişir. 1982-ci ildə biosferdə Th – 232-nin qlobal texogen axını: qazıntı üzi yanacaqlarının yanması hesabına 1,6.10 13 Bk, fosfor gübrələrinin istifadəsi nəticəsində 4.10 12
Bk olmuşdur. Əkin sahələrinin şum qatında Th -232 ehtiyatı 1,4.10 17
Bk, yerüstü materik sularında isə 2,2.10 15
Bk təşkil edir. U- 238-də olduğu kimi Th – 232- nin də hərəkətini təyin edən əsas faktor onun kütləsinin torpaqda çox olmasıdır. Toriuma təbiətdə yalnız 4 valentli formada rast gəlinir. Oda uran kimi su miqrantları sinfinə aiddir, lakin onun hərəkətinin əsas növü davamlı mineralların tərkibibndə mexaniki miqrasiyadır. Torium və uranın biogen miqrasiyası nisbətən yaxındır. Radium. Təbii radium 4 əsas radioizotopa malikdir, onlardan ən əsası Ra- 226, (yarımparçalanma dövrü 1622 il, α – şüalandırıcı, 4,777 MeV- 94,3% və 4,589 MeV -5,7%). Ra-226-dan başqa aşağıdakı izotoplarda müəyyən maraq doğurur: radium-228, yarımparçalanma dövrü6,7 il, 0,012 MeV enerjili β – şüalandırıcıdır. Ra-223, yarımparçalanma dövrü 11,2gün, 5,704 MeV(24%), 5,596 MeV(24%) və 5,730 MeV(9%) enerjili α – şüalandırıcıdır. Radium – 224, y.p.d.=3,64 gün, 5,681 MeV(95%) və 5,448 MeV (4,6%) enerjili α – şüalandırıcıdır. Radium qələvi-torpaq elementlərinə aiddir və ikinci qrupun element- lərinə xas olan bütün xassələrə malikdir. Ra bütün birləşmələrində iki va- lentlidir. Urana nisbətən radiumun həll olmuş formada miqrasiya qabiliyyəti azdır. Miqrasiya qabiliyyətinin müxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq, təbii mühit- də U-238 və Ra-226 arasında radioaktiv tarazlıq az müşahidə olunur. Təbiətdə Ra – 226 səpələnmiş halda yerləşir, ayrı-ayrı mineralların tərkibinə daxil deyil, ancaq bir çox formalara birləşmələr kimi geniş
186
yayılmışdır. Yer qabığında Ra – 226-nın orta miqdarı 1.10 -11 %, torpaqda isə 8.10 -11
%-dir. Bu radionuklid mütəhərrik formasının torpaqda daha çox olması ilə xarakterizə olunurlar. Torpaqda Ra –226 digər təbii radionuklidlərlə müqayisədə daha çox miqrasiya etmə xassəsinə malikdir. Bu radionuklid torpaqda mütəhərrik birləşmələrinin miqdarının daha çox olması ilə xarakterizə olunurlar: suda həll olan, mübadilə edən və turşuda həll olan formaların cəmi 40%-ə yaxındır.
ridir və həmişə az miqdarda uran filizlərində, uran və radiumun qocalmış duzlarında tapılır. Onun 7 radioaktiv izotopu var: 6 qısaömürlü və bir Po – 210, y.p.d.=138,4gün. Po –210α - şüalandırıcıdır, onun yer qabında miqdarı 2.10 -14
%-dir. Po 210-nun xammalda və fosfor gübrələrində qatılığı: apatitdə 30Bk/kq, fosforit tozunda 480 Bk/kq, nitroammonium sulfatda 10Bk/kq təşkil edir. Polonium-210 hava və su miqrantlarıdır. O, uçucu hissəciklərdə asanlıqla hidroliz və adsorbsiya olunur.
- 41, eləcədə bir radioaktiv K–40. K– 40, 1,32 MeV enerjili, y.p.d.=1,28.10 9 il olan, β–şüalandırıcıdır. Təbii qarışıqlarda kalium izotopları cəmi 0,0119% təşkil edir. Buna baxmayaraq, Yerin istilik rejimində hiss olunan rol oynayır, çünki digər radioaktiv elementlərlə müqayisədə daha geniş yayılıb. Kalium -40 parçalandıqda β – hissəcikləri ayıraraq, Ca– 40 sabit izotopuna çevrilir, özünə elektron birləşdirməklə arqo –40 yaradır. Torpağın şum qatında (3.10 8 kq/km 2 )
kalium –40 2,7.10 10 –21,610 10 bk/km
2 (0,7-5,8 Kü/km 2
Kalium –40 aktivliyinə görə torpaqda, bitkilərdə və digər kənd təsər- rüfatı istehsalı obyektlərində geniş yayılmış təbii radionuklidlərdən biridir. Bunu nəzərə alaraq, radionuklidlərin ümumi cəmində kalium – 40 toplan- masını əks etdirən ―kalium fonu‖ adlanan xüsusi anlayış daxil edilmişdir. Ətraf mühitin komponentlərinə kalium-40 axını insanın təsərrüfat fəaliyyəti proseslərində getdikcə artmış, maddələr dövranına əlavə olaraq 6,2.10 16
Bk cəlb olunmuşdur. Kalium gübrələrinin orta normada - 60 kq/ha tətbiqində, torpağa 1,235.10 6 Bk/ha kalium -40 daxil olur. Yüklə 11,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|