M u n darij a

 
 
Maktabga tayyorlov guruhi 
Maktabgacha tayyorlov guruhida bolalarning shakl haqidagi bilimlar 
mustahkamlanadi va sistemaga solinadi. Bolalar maktabga borgunlariga qadar quyidagi 
geometrik shakllarni farq qilish, nomlarini aytish, asosiy xossalari va belgilarini 
bilishlari kerak: doira, oval, to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak, to‘rt burchak, shar, 
kub va silindr. Bu shakllarni bolalar rangi, kattaligi, proporsiyasi, u yoki bu figuralarning 
fazoviy holatlaridan qat‘i nazar, bilishlari, hayotiy buyumlardan o‘zlariga tanish 
shakllarni topa olishlari kerak. Bu ishga, odatda, mashg‘ulotlarning bir qismi ajratiladi. 
Mashg‘ulotlarda shu maqsadlarda o‘yinlar o‘tkaziladi, bu o‘yinlarning shartiga 
ko‘ra, bolalar atrofdagi buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik shakllarni topishadi. 
Masalan, tarbiyachi kvadrat shaklidagi buyumlarni aytishni taklif qiladi. Buyumni to‘g‘ri 
topib, uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi bola bittadan fishka oladi. Ko‘p 
buyum aytgan (ko‘p fishka to‘plagan) bola yutib chiqadi. Tarbiyachi buyumni 
ko‘rsatmasdan, uning taviri tushirilgan kartochkani ko‘rsatishi mumkin. 
Bolalar olgan bilimlarni sistemaga solish, ularga ba‘zi buyumlar orasidagi 
munosabatlarni tushunib olishda yordam berish muhim vazifalardan biridir. 
Bolalarni to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib, ―to‘rtburchak‖ 
tushunchasi bilan tanishtirilgan. Endi, ularga to‘g‘ri to‘rtburchak 4 ta burchagi va 4 ta 
tomoni bo‘lgan figura ekanini tushuntirish qoladi. Bolalarga bir nechta topshiriq berish 
mumkin, ya‘ni ular to‘rtburchak shaklidagi qanday buyumlarni bilishlarini, rasmda 
tasvirlangan buyumlar shaklini aytishlarini so‘ray va shu kabi topshiriqlarni berish 
mumkin. 
Bolalarga bu figuralarni farq qilishnigina emas, balki ularni tiklay olishni ham 
o‘rgatish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga katakli qog‘ozga tomonlari 4 tadan katakka 
teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi. So‘ngra tomonlari oldingisidan 2 ta katak ortiq 
bo‘lgan kvadrat chizishni, ustki va pastki asoslari 4 tadan katakka, chap va o‘ng tomonlari 
2 tadan katakka teng to‘g‘ri to‘rtburcha k chizishni taklif qiladi. Topshiriqni 
bajarishganidan keyin bolalardan qanday figurani tasvirlaganlarini so‘rash kerak. 
Tarbiyachi bolalarga bunday topshiriq berishi mumkin: tomonlari teng (har biri 4 
katakdan) to‘rtburchak chizing, uni ikkita figuraga ajrating (ajratishni chapdan o‘ngga 
yoki yuqoridan pastga qaratib bajarish mumkin) va qanday ifguralar hosil bo‘lganini 
ayting. Keyingi mashg‘ulotlarga bolalarga rasmi chizilgan kvadratni ―burchagidan 
burchagiga‖ bo‘yicha bo‘lish vahosil bo‘lgan figuralarni aytishni taklif qilish maqsadga 
muvofiq. U holda ham, bu holda ham bolalar figuralardan biri (to‘rtburchak, 
uchburchak)ni rangli qalam bilan bo‘yashlari mumkin. 

---

Bu xil mashqlar bolalarni geometrik figuralarning shaklini almashtirishga doir 
mashqlarni bajarishga (2-4 ta doira qismidan butun doira yasash (tuzish); oldin 2ta, keyin 
4 ta uchburchakdan to‘rtburchak tuzish va h.k.) zamin tayyorlaydi. 
Uchburchaklar va to‘rtburchaklar haqidagi bilimlar asosida tarbiyachi yangi 
tushuncha – ―ko‘pburchak‖ tushunchasini kiritadi. Har xil turdagi uchburchaklar, kattaligi 
va fazodagi o‘rni byo‘chia har xil bo‘lgan to‘rtburchak modellarini ko‘rsatadi. Figuralarni 
qarab, ularning nimasi umumiy, degan savolga javob berishga harakat qilishni taklif 
qiladi. Bolalarning diqqatlarini uchburchaklar va to‘rtburchaklarning tomonlari va 
burchaklari borligiga qaratish kerak. Shundan keyin bu figuralarning har birida qanchadan 
burchak borligini, bu figuralarni bir so‘z bilan qanday atash (ko‘pburchaklar) 
mumkinligini so‘rash kerak. 
Bolalarni mashq qildirish uchun quyidagidek topshiriqlardan foydalanish kerak: 
―Bir xil o‘lchamdagi 10 ta cho‘pdan bir nechta ko‘pburchak tuzing‖. ―Katakli daftarga har 
xil o‘lchamli va rangli ko‘pburchaklar chizing‖. 
Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarni shakli bo‘yicha 
guruhlashga doir mashq qildirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin bolalar buyumlarni 
2 ta guruhga, ya‘ni yumaloq shakldagi figuralar va ko‘pburchaklar guruhlariga bo‘lishadi. 
Shundan keyin ko‘pburchaklar ichidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratishadi. 
Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan kvadratlarni topishadi. 
Quyidagidek mashqlar o‘tkazish foydali: ―Top-chi, qatorda qaysi figura ortiqcha?‖, 
―Qaysi figura etmaydi?‖, ―Huddi shunday shakldagi figurapni top‖ va h.k. 
Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar – bosh qotirg‘ichlar (cho‘plardan har xil 
geometrik figuralar tuzish) bilan tanishtirish mumkin. Maslalan, 7 ta cho‘pdan 2 ta 
kvadrat tuz, 6 ta cho‘pdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuz; 7 ta cho‘pdan 3 ta uchburchak tuz; 6 ta 
cho‘pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat tuzish mumkinmi? Bu mashqlar bolaning 
topqirligini, xotirasini, tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi. 
Butun ish ma‘lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli. 
O‘quv yili boshida tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari darajasini 
aniqlaydi. 
Katta guruhda foydalanilgan usullarning o‘zo‘i bilimlariga kamchiliklarni 
to‘ldirishga yordam beradi. Geometrik figuralar haqidagi bilimlarni mustahkamlash va 
aniqlash, shuningdek, bolalarni kataklar bo‘yicha o‘lchashga mashq qildirish uchun 
katakli qog‘ozda kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar, doiralar, ovallar chizish bo‘yicha 
mashqlar o‘tkaziladi. 
Geometrik figuralar, shuningdek, sodda shakldagi buyumlar (bayroqchalar, 
olxo‘rilar, olmalar va h.k)ning rasmini chizishga matematikadan 10-12 ta mashg‘ulot 
ajratiladi. 

---

U yoki bu figura rasmini chizgandan, keyin, bolalar ularni ikki yoki to‘rt qismga 
bo‘ladilar, bunda ular figuralarning qarma –qarshi tomonlari yoki burchaklarini to‘g‘ri 
chiziq bilan birlashtiradilar va nima hosil bo‘lganini gapirib beradilar. 
Bolalar tarbiyachining topshiriig‘iga ko‘ra, har xil yo‘nalishda ma‘lum miqdorda 
kataklarni sanab, nuqta qo‘yishlari va bu nuqtalarni o‘zaro birlashtirib, u yoki bu figurani 
hosil qilishlari mumkin. 
Tayyorlov guruhida har xil alomatlariga ko‘ra, ya‘ni rangi, shakli, kattaligi va 
miqdoriga ko‘ra buyumlarni guruhlarga ajratishga doir mashqlariga keng o‘rni beriladi. 
Bolalarga figuralarning to‘rtta –beshtadan har xil ko‘rinishlari, uch – to‘rt xil rangda 
ikkitadan beshtagacha xil o‘lchamlarda beriladi. Ular bu figuralarning rangi va 
o‘lchamiga e‘tibor bermay, o‘lcham alomati bo‘yicha guruhlaydilar. 
Tarbiyachi dastlab bolalarga figuralarning belgilarini aniqlashda yordam beradi, 
keyinchalik esa, ularning o‘zlari figuralarning qanday belgilari bo‘yicha guruhlarga 
bo‘lish, nechta guruh hosil bo‘lishi, u yoki bu guruhga nechta figura kirishi kabi 
masalalarni mustaqil hal qiladilar, ya‘ni oldin ishlarni rejalashtirishadi, keyin esa 
bajarishadi. 
Bolalar figuralarni guruhlashda bitta belgi bo‘yicha mo‘ljal olib, boshqa belgilarga 
e‘tibor bermaydilar. 
Guruhlashga doir mashqlar o‘tkaganda bolalarning figura haqidagi bilimlarini 
sistemalashtirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin figuralarni guruhga ajratish, so‘ngra 
yumaloq figuralar orasidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratish kerak. Nihoyat, 
to‘rtburchaklar orasidan to‘g‘ri to‘rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak. 
Bolalar ayrim shakllar orasida bog‘lanishlar o‘rnatadilar: figuralar juftini tanlashga 
doir mashqlar shu maqsadga xizmat qiladi, uchrubchraklar, to‘rtburchaklar va h.k. har xil 
rang va o‘lchamdagi, ammo bir xil proporsiyadagi figuralar, masalan, teng yonli 
uchburchaklar juft tashkil qiladi. Bolalar har xil proporsiyadagi bir jinsli figuralarni 
taqqoslashadi. 
Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, ―Toning chi, qatorda 
qaysi figsra ortiqcha?‖, ―Figuralarni tanlashda qanday xato qilishgan?‖ (Qator qilib 
qo‘yilgan 6 ta uchburchak orasiga bitta to‘rtburcha kqo‘yilgan va h.k.), ―Qanday figura 
etishmaydi?‖ (uch- to‘rt xil o‘lchamdagi uchburchaklar, ovallar, to‘rtburchaklar 
qatorlarga joylashtirilgan, har qaysi qatorga buyumlar kattaliklari kichiklashib boradigan 
tartibda joylashtirilgan, bir qatorda bitta figura etmaydi). 
Bir guruhdagi figuralarning ikkinchi guruhdagi figuralardan farq qilish alomatlarini 
topishga doir masalalar uchburchaklar, to‘rtburchaklar va boshqa figuralar haqidagi 
tasavvurlarni mustahkamlash imkoinin beradi. Doiralar va ovallar, uchburchaklar va 
to‘rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan foydalanish mumkin, figuralar ikki – 
uch xil o‘lchamda va rangda berilgan. 

---

Tayyorlov guruhi dasturida geometrik figuralar ko‘rinishini o‘zgartirish, bir xil 
figuralardan boshqa xil figuralar tuzish nazarda tutilgan. 
Tarbiyachi bolalarga o‘z ixtiyorlaridagi figuralarni qarashni, ularni shakl bo‘yicha 
taqsimlash, ular qanday atalashini va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi. 
So‘ngra esa, qandaydir ikki uchta figura olib, ularni birlashtirish yo‘li bilan qanday yangi 
figura tuzish mumkinligini o‘ylab ko‘rishni taklif qiladi. Bolalar figuralarni tuzganlaridan 
keyin, qanday yangi figuralar hosil bo‘lganini va ular qanday figuralardan tuzilganligini 
gapprib berishni taklif qiladi.
Bolalar qismlardan butun figuralar tuzib, ikkita yarimta, 4 ta yarimta, sakkizdan bir 
qismdan, doiraning to‘rtdan biriga teng qismlay va h.k. dan nechta doira tuzish 
mumkinligini fahmlaydilar.
Maktab yoshidagi katta bolalar bilan ishlashda geometrik mazmunli qiziqarli o‘yin 
va mashqlar katta foyda keltiradi. Ular matematik bilimlarga qiziqishni rivojlantiradi, 
bolalarning aqliy qobiliyatlarining o‘sishiga yordam beradi. 
Bolalar topqirlikka doir masalalari, ―boshqotirg‘ichlar‖,yasashga doir masalalarni 
echadilar, masalan, bir figura yoniga ikkinchi figurani yasash yo‘li bilan bolalar 7 ta 
cho‘pdan ikkita kvadrat tuzadilar. U yoki burasm –applikasiyani (xo‘roz va b.) tuzishda 
nechta doira ,uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchakdan foydalanilganini aniqlashadi. U yoki bu 
rasm, yoki naqsh qanday figuralardan tuzilganini topadilar (fahmlaydilarG‘, ular nechta 
ekanini ko‘radilar. 
―Tangram‖ (geometrik konstruktor)o‘yinida murakkab figuralar, ya‘ni 
―quyoncha‖, ―Turnalar‖, ―xo‘rozcha‖ va boshqa narsalarni bolalar ettita sodda 
figuralardan yasaydilar. 
Tarbiyachi bolalarni masalaning echilish yo‘llarini ongli izlashga o‘rgatadi, ularga 
o‘ylab ko‘rish, fahmlash, so‘zlab berish, so‘ngra o‘z echimini tekshirishni taklif qiladi. 
Masalan, tarbiyachi bunday deydi: ―Bu figuraga qarang, u bizga nimani eslatadi? Ha, bu 
xuddi xo‘rozchadek. Bu xo‘rozni ―Tangram‖ o‘yinining ettita figurasidan tuzish kerak. 
Qarang, u qanday qismlardan iborat, har qaysi qism qanday figuralardan tuzilgan, ular 
qanday kattalikda va qanday joylashgan. Siz ―xo‘rozcha‖ figurasini qanday tuzishingizni 
gapirib bering. Agar dastlab tarbiyachi figuralarni bolalar bilan birgalikda qarasa, 
keyinchalik ularga tahlil rejasini beradi, shundan keyin esa ularni mustaqil tahlil qilishga 
o‘rgatadi. 
Dastlabki ikkita uchta figurani (murakkab figurani) bolalar namunaga qarab 
tuzadilar, namunada har qaysi figuraning chegarasi aniq belgilangan, keyinroq esa 
figuraning umumiy konturi tushirilgan namunaga amal qiladilar. 
Shundan keyin bolalar qanday buyumlarni o‘yinning ettita figurasidan foydalanib, 
tasvirlash mumkinligini o‘zlari o‘ylab topadilar.
Shuni esda saqlash muhimki, bolalarning seminar haarkatlaridan oldin masala 
echimining borishini akalli oddiygina o‘ylab ko‘rilsagina, o‘yinlar qiziqarli bo‘ladi. 

---

Masalalar echish jarayonida bolalarni noto‘g‘ri tanlangan echish yo‘lidan. 
―Bo‘lmadi, o‘ylab ko‘r-chi, boshqacha qanday qilish mumkin, deb voz kechishga 
o‘rgatib, ular tafakkurini rivojlantiradi. Alohida qiyinchiliklar bo‘lgan holda echimning 
bir qsimini aytib beradi, to‘g‘ri topilgan echimni rag‘batlantiradi: ―Bu cho‘pni sen to‘g‘ri 
olding, o‘ylab ko‘r-chi, yana qaysi cho‘pni olish kerak‖. 
Tarbiyachi bolalarning mustaqilliklarini rivojlantiradi, masalani o‘zing echsang, 
o‘shanda qiziqarli bo‘ladi, deb ularni ishontiradi. Maslalarni echishga bolalarning 
kuchlari etadigan bo‘lishi kerak, bo‘lmasa, bolalarda ishtiyoq yo‘qoladi. Shu sababli 
qiziqarli masalalar bolalar dasturda nazarda tutilgan shakl haqidagi bilimlarni o‘zlashtirib 
olganlaridan keyin, shaklni to‘g‘ri aytibgina qolmay, balki uni qayta tiklay oladigan, 
shaklini almashtira oladigan, hayotiy buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik figuralarni 
topa oladigan bo‘lganlaridagina beriladi.