Mamleketlik universiteti jumanov m. A

nontiiilur 
tiykarmda terip tapsiriliwi kerek. Bul normalar ham 
jiyiinw miiddetleri osimlikler jamdatmde qayta tikleniw tiykari 
boliw i kerek.
Ivkologiyamn predmeti bul - organizmler topan ham 
qorshugan ortaliq arasindagi baylamslardm jiyindisi, ogan 
luiylanisli bolgan janlaniw, rawajlaniw, tarqaliw ham konkurentlik 
i|4liyctlcri, insan tasirine qanday juwap beredi, bulardm hammesi 
tikologiyuiun predmeti esaplanadi.
1 li/.irgi 
waqitta 
ekologiyanm 
tiykargi 
waziypalarin 
idmcndegishe tariyplew mumkin.
• insannni xojahq iskerligi tasirinde tabiyatta 
jh z
beretugm 
Л/gcrislcrdi aldinan biliw;
• biosferadagi bolip atirgan processlerdi uyreniw, basqanw, 
Holjttw, insan jasaytugm ortaliqti saqlap qaliw;
• buzilgan tabiyiy ekosistemalardi tiklew, somri menen 
hirgc paydalamwdan shiganlgan awil xojaligi egin maydanlarin 
jdne iske saliw (rekultivaciya), jaylawlardiA topiraq onimdarligin, 
huw
boylarm ham basqa ekosistemalardin onimdarligin tiklew;
• ekologiyahq qawipti amqlaw ham onm aldin aliw;
• tabiyatta siyrek ushirasatugin ham jo q bolip baratirgan 
osimlik ham haywanlardi qorgaw, kobeytiw jollarm islep shigiw;
• hawa ham topiraqtm tazaligm tamiyinlew;
• suwdiri 
tazahgm
saqlaw, pataslaniwga jol qoymaw;
• tabiyat ham jamiyet 
arasindagi ten salmaqliliqtm 
bti/iliw inajol qoymaw.
Hazirgi waqitta ekologiyahq mashqalalardi uyreniw ham 
/Ariirli 
ilajlardi amelge asrnwda qatnasiw ushin har bir insan jer 
bclindegi, quyash, jansiz ham tin tabiyattin birlesken bilimlerine 
iyc boliwi lazim.
9

---

Quyash, juldizlar, Galaktikalar biz jasaytugm dunyam 
quraydi. Hazirgi zaman ilimi kosmosti shama menen on bes 
milliard jil aldin «ulken jariliw» natiyjesinde payda bolganhgm 
sipatlaytugm dalillerge iye.
«Qus joli» Galaktikasimn shetki boliminde jaylasqan, 
atirapinda togiz planeta aylamp atirgan Quyash sistemasi bizih 
ulken uyimiz esaplanadi (l-suwret).
1 -suwret. Quyash sistemasmdagi planetalar
Jer planetasi hamme waqit harekettegi sheksiz kosmostm bir 
bolegi esaplanadi. Planetamiz barliq jasaw sharayatlanna iye. Jer 
planetasinda tirishiliktin barligi en ulh hadiyselerden esaplanadi. 
Usi waqitqa shekem basqa planetalarda tirishiliktin ban 
amqlanbagan.
Tiri janzatlar ishinde aqilhsi adamzat esaplanadi. Adamzatta 
oz nawbetinde 
tabiyat ham jamiyettin ajiralmas bolegi. 
Adamlarga jer piitkil gozzalhgi, bayhqlari menen berilgen. Jer 
betindegi tartip, ten salmaqliliq ushin adamlar juwapker sanaladi. 
Tirishilikti qorgaw insanlardin muqaddes waziypasi.
10

---

Adam/.atUi'i 
rawajlamw 
tariyxi 
tabiyiy 
sharayatlarga 
lylttftnlcHiw, (aza jerlerdi ashiw, tabiyiy bayhqlardi tabiw ham 
6gl9Mllriwdcn 
ibarat bolgan. Rawajlaniwdin daslepki basqishinda 
МЙ1Ц Hummft 6siwi aziq awqat jetispewshiligi, jirtqish haywanlar, 
14)11 in 
Nhdrayutlari 
siyaqli faktorlar tasirinde sheklengen.
« lAbiyiit-adamzat-jamiyet» 
sistemasmm 
evolyuciyaliq 
nwii|laniw tariyxinda bes social-ekologiyaliq basqishti ajiratiw 
im im kln,
1. I l/uq waqit dawaminda adamlar tayar onimlerdi terip ham 
иЛ iwlnp kun keshirgen. Adamlar tabiyiy sharayat ham aziq- 
йУУфМПА hurligina toliq garezli bolgan. 40 mm jil aldin jer betinde 
Xlllq rntni 10 inln adamnan asqan. Keyingi 30 mm jil dawaminda 
ntlyncl 
hdm aw 
qurallann jaratiw, haywanlardi madeniylestiriw, 
eyirtlli 
6simliklerdi jetistiriw menen adamzat aziq-awqat