Mamleketlik universiteti jumanov m. A

texnogen basqish 
payda bola baslaydi.
2-suwret. Jer betinin insanlar tarepinen ozgergen qabigi (noosfera)
1866-jih E.Gekkel (1834-1919) ekologiya ilimine tiykar 
saldi. Ekologiyanm payda boliwinda Ch.Darvinnin (1809-1882) 
evolyucion taliymati й1кеп rol oynadi. Ekologiya arnawh ilim 
sipatmda XX asirdin baslarma kelip rawajlandi. Daslep osimlik 
ham haywanlar ekologiyasi, keyinirek insan ekologiyasi ham 
social ekologiya payda boldi.
XX 
asirde tabiyat ham jam iyet qatnaslari keskinlese basladi. 
Tiykargi mineral ham shiyki zat resurslarmm jetispewshiligi, 
lsirapqorshiliq penen ozlestiriliwi qolaysiz social-siyasiy ham 
ekologiyahq aqibetlerge alip keldi.
12

---

XX
asirdin ekinshi yanm ina kelip jasaw jagdaylarinm 
JN«|biIhi>iwi. ilim-texnikanin rawajlaniwi xaliq sammn keskin 
IfllWi -«Demograflyaliq janliw » ga alip keldi.
?, Xaliq sammn osiwi, tabiyatqa tasirinifi kusheyiwi 
ftlllyjcsinde jergilikli, regional, dunya masshtabmdagi global 
VtiOfogiyahq mashqalalar payda boldi. Yadro energiyasman ken 
puydiilana basladi. Insan kosmosqa shigip, Aydi iyelep aldi. 
Jamiyet
rawajlaniwmm 
noosfera 
(«noos» - aqil, «sfera» - qabiq) 
hAM|ishina ote basladi (2-siiwret).
Planetamizdin tirishilik qabigi-biosferanm turaqliligma ziyan 
liygizdi. Togaylardm maydam qisqardi, sahralasiw, turler sammn 
keskin kemeyiwi, qorshagan ortahqtm pataslamwi hawij aldi. 
1%0-jillarda global ekologiyahq bankrot belgileri korine basladi 
lu'nn ogan qarsi birlesken jamiyetshilik hareketi payda boldi. 
Kiiwajlangan mamleketlerde nizamlar qabil etildi, koplep 
ekologiyahq xaliq araliq sholkemler diizildi, qorshagan ortahq 
imishqalalan boymsha konferenciyalar otkerildi, konvenciyalarga 
ijol qoyildi. Tikkeley insanmri jasaw ortaligm qorgaw maseleleri 
menen shugillaniw ekologiyanm ilim sipatmda ahmiyetin asirip 
jiberdi.
1970-80-jillarda ekologiyanm ideya ham mashqalalannm 
barliq 
ilimler 
ham 
ondiris 
tarawlarma 
kirip 
bariwi 
ekologiyalastinw 
amelge 
asirila 
basladi. 
Onda 
ondiris 
processlerin ekologiya talaplarma qarap sholkemlestiriw, talimdi 
ham socialliq tum ustin basqa tarawlarm ekologiyalastinw nazerde 
tutilgan.
1980-90-jillarda turaqli rawajlaniw koncepciyasi diizildi ham 
om turmisqa usmis etiw baslandi. XX asir aqm na kelip Jer 
«kosmosliq kemesi» nde xaliq sam 6 mlrd. adamnan asti ham 
kunnen kiinge kobeymekte.
XXI asirge kelip «Tabiyat ham jamiyet» arasindagi qarama- 
qarsiliqlar kiisheyip barmaqta. Eger jaqm on jilhqlar ishinde
13

---

tiyisli ilajlar korilmese, uluwma planetamiz masshtabmda 
ekologiyahq apatshihq ayqin boliwi mumkin.
Qorshagan ortahq mashqalalarin uyreniw ham sheshiw 
processinde ekologiyanm tabiyiy, aniq ham socialliq panler 
menen birlesiwi amelge asti. Hazirgi kiinde ekologiya