Mavzu: Arab tilida to'ldiruvchi ergash gapning qiyosiy tahlili Mundarija

III. Yordamchi so‘zlar. Mustaqil mazmunga ega bo‘lmagan, ammo ism yoki fe’l guruhidagi so‘zlarga ta’sir qiladigan va ularning ma’nosini aniqlashtirib keladigan so‘zlardir. Ularga aniqlik artikli, old ko‘makchi, yuklama, bog‘lovchi, undalmalar kiradi.⁵
Bir yoki bir necha so‘zdan esa, jumla – gap tuziladi.
Arab nahvshunoslari ega va kesimdan iborat bo‘lgan, mazmunan to‘liq gaplarni ﺍﻟﻛﻼﻡ kalom, الجملة jumla yoki ﺍﻹﺴﻨﺎﺪﻱ ﺍﻟﻤﺮﻛﺐ predikativ birikma deb nomlaydilar.
Jumla yoki predikativ birikma kalom kabi to‘liq va tugal ma’noni ifodalaydi. Ba’zan esa kalom to‘liq ma’noni ifodamasligi ham mumkin. Masalan:
.ﺷﺮ ﺃﻮ ﺧﻴﺮ ﻤﻥ ﺘﻔﻌﻞ ﻤﻬﻣﺎ
Yomonlik va yaxshilikdan nimaiki qilsang.
Bunday gaplar esa arab nahvshunoslari talqinida jumla deb nomlanadi. Agar jumla to‘liq ifodalansa, ya’ni “ﺷﺮ ﺘﻼﻗﻪ. ﺃﻮ ﺧﻴﺮ ﻤﻥ ﺘﻔﻌﻞ ﻤﻬﻣﺎ ” - “yomonlik va yaxshilikdan nimaiki qilsang unga yo‘liqasan” tarzida ifodalansa, bu gap yana kalom deb nomlanadi.⁶
Arab tili grammatikasida sintaktika masalalariga e‘tibor beradigan bo‘lsak, arab tilshunoslari bu masalaga o‘ziga xos bir tarzda yondoshganlarini ko‘rishimiz mumkin.
Ularning fikrlariga ko‘ra jumla tarkibidagi so‘zlar ikki holatda bo‘lishi mumkin:
1) Ba`zi so‘zlarning oxirgi bo‘g‘inidagi unlilar gapdagi vazifasiga ko‘ra o‘zgaradi. Bunday so‘zlarni arablar مُعْرَبٌ (turlanuvchi so‘zlar) deb nomlashadi. Ular to‘rt xil holatda bo‘ladi: الرفع (dammali holat), النصب (fathali holat), الجر (kasrali holat) الجزم (sukunli holat). Ismlarda bularning uch turi uchraydi.( الرفع, الجر, النصب
Bulbul sayroqi (qushdir). . ﻤﻐﺮﺪ ﺍﻠﺑﻠﺑﻞ
Darhaqiqat, to‘g‘ri so‘zlik maqtovga sazovordir. . ﺤﻤﻳﺪ ﺍﺻﺪﻖ ﺇﻦ
Ilm bilan rivojlanish amalga oshadi. .ﺍﻟﺘﻄﻮﺮ ﻴﺗﺣﻗﻖ ﺒﺎﻟﻌﻟﻢ
Fe’llarda ham uch holat kuzatiladi.. النصب - ﻠﻦ ﻴﺟﻟﺲ, الرفع - ﻴﺟﻟﺲ , الجزم - ﻟﻢ ﻴﺟﻟﺲ
2) Boshqa bir turdagi so‘zlarda oxirgi unli hech bir holatda o‘zgarishga uchramaydi. Bunday so‘zlarni arablar tilshunoslari مبنى (o‘zgarmas so‘zlar) deb nomlaydilar. Masalan:. ﻫﯝﻻﺀ , ﺃﻨﺖ , ﺣﻴﺚ
Arab tilshunoslari gaplarning sintaktik tahlilini so‘zlarning morfologik xususiyatiga tayangan holda, ya’ni ularning e’robi asosida amalga oshiradilar. Bunda tahlil ikki usulda olib boriladi:
Birinchi tahlil usuli المفردات إعراب deb atalib, unda jumlaning har bir bo‘lagi qanday so‘z turkumi bilan ifodalangani, u مُعْرَبٌ yoki مبنى ekani hamda u qanday gap bo‘lagi bo‘lib kelib, الرفع, النصب, الجر, الجزم holatida turgani, bu so‘z nihoyasidagi damma, fatha, kasra yoki sukunda namoyon bo‘layotgani ko‘rsatiladi.
Ikkinchi tahlil usuli esa الجمل إعراب bo‘lib, unda ergash gaplar gapdagi vazifasiga ko‘ra qanday gap bo‘lagi o‘rnida kelayotgani kabi masalar tahlil qilinadi.⁷
E’rob aslida mufrad – yagona so‘zlarga xosdir. Chunki jumla, so‘z birikmasi asl holida e’robga tushmaydi. Ularning e’robdagi o‘rnini aniqlash uchun ushbu jumla yoki so‘z birikmasini mazmunan ularning o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan bir yagona so‘z bilan almashtiriladi.
Shundan kelib chiqib, agar biror bir jumla o‘rniga bir so‘zni ishlata olsak va bu so‘z gapdagi vazifasiga qarab o‘zgarmas unli bilan tugasa, ya’ni الرفع, النصب, الجر yoki الجزم holatlatida o‘zgarmas bo‘lsa, bunday jumla ﺍﻹﻋﺭﺍﺏ ﻤﻥ ﻤﺤﻞ ﻟﻬﺎ ﺍﻟﺗﻰ ﺍﻟﺟﻤﻟﺔ
bo‘ladi. Bu jumla so‘zma-so‘z “e’rob pillapoyasida o‘zining muhim, o‘zgarmas o‘rniga ega bo‘lgan jumla” deb tarjima qilinsada, lekin bunday jumlalarning gapdagi vazifasi e’tiborga olingan holda “ gap bo‘lagi bo‘la oladigan jumla” deb nomlash qabul qilingan.⁸ Masalan:
1) Jumlaning rof holatida turishi خالد يعمل الخير - خالد عاملٌ للخير