Mavzu: Ona tili darslarida matn ustida ishlash Mundarija: Kirish I bob. Ona tili darslarida matn va uni o‘rganish usullari

2.2 Matn ustida ishlash orqali o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini o‘stirish

Millat tafakkurini rivojlantiruvchi, undagi milliy mafkura, ma’naviy barkamollik, intellektual salohiyatini ko‘rsatib turuvchi asosiy mezon- tildir. Til barqaror hodisa, nutq esa beqaror-vaqtinchalik, u alohida shaxsning muayyan makon va zamondagi individual – intelektual ko‘rsatkichlari: ilmiy-ijodiy tafakkuri aloqa –aralashuv, ijtimoiy –siyosiy ehtiyojlarini kafolatlovchi, xususiy muloqot, ta’sir va aks ta’sir natijasini voqelantiruvchi bosh vosita sanaladi.
Insoniyatning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan ilmiy manbalarni avlodlarga meros qilib qoldirish uchun birdan-bir, yagona imkoniyat-matn esa kashfiyotdir, til umumiyligi, matn esa xususiyligi bilan go‘zal, til ijtimoiy muloqot mahsuli, matn – ijodiy tafakkur mahsuli, hazrati inson yaratiqlarining majoziy ramzi, aks sadosidir.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi asosida davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilishi, umumiy o‘rta ta’lim yo‘nalishi, maktab ona tili va adabiyoti o‘qituvchilari oldiga ulkan vazifalarni qo‘ymoqda. O‘sayotgan avlodning mustaqil va ijodiy fikr egasi, ixcham va go‘zal nutq sohibi, nutqiy sharoitni to‘g‘ri baholay oladigan tadbirkor vatan taraqqiyoti uchun xizmat qiladigan, ma’naviy barkamol kishilar bo‘lib yetishishni ta’minlash – umumiy o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus va kasb-hunar tizimi ona tili ta’limining bosh maqsadi hisoblanadi.
Umumiy o‘rta ta’limini o‘rganishda asosiy maqsad kommunikativ savodxonlikni rivojlantirish, mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, qiroat va suxandonlik san’atidan baxobar, og‘zaki nutq hamda matn yaratish ko‘nikmalarini mukammal egallagan, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalab yetishtirishdan iborat.
Davlat ta’lim standartlari ana shu ta’limiy maqsadni amalga oshirishga xizmat qiladi. Mazkur maqsaddan kelib chiqib, ona tili ta’limi:

• 
  o‘quvchilarning kuzatish, anglash va fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, alohidaliklarni ajratish, qiyoslash va tasniq qilish loyaqatini, mantiqiy tafakkur darajasini o‘stirishga xizmat qiladigan, o‘zbek tilini jahon miqyosiga olib chiqadigan milliy kadrlar yetkazib berishga xizmat qiladi.
  

Umumiy o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus va kasb-hunar kollejlari tizimi ona tili fani oldiga o‘qituvchidagi kommunikativ savodxonlik, nutqiy madaniyat, ijodiy tafakkurni rivojlantirish, o‘z fikrini nutq sharoitiga mos ravishda mustaqil va erkin ifodalay olishga o‘rgatishni o‘z oldiga asosiy vazifa qilib qo‘yadi. Buning uchun ona tili ta’limiy mutaxassislari:

• 
  o‘quvchilarning tevarak atrofdagi buyum, narsa, hodisalar va ularning ilmiy-ijtimoiy mohiyati to‘g‘risidagi tasavvurlari doirasini kengaytirish;
  
• 
  o‘quvchilarda mazkur buyum va hodisalar orasidagi sabab, shart, oqibat, qarama-qarshi munosabatlar, to‘g‘ri va teskari aloqani aniq farqlash, voqea va hodisalarni analiz va sintez qilish, uni og‘zaki va yozma holatlarni nutqiy vaziyat taqozasiga ko‘ra to‘g‘ri va o‘rinli tasnif qila olish ko‘nikmalarini shakllantirish;
  
• 
  o‘z fikrini erkin, ravon ifodalay olish o‘z ilmiy iqtidori, bilimi, ularni amaliyotga joriy etish orqali qo‘lga kiritilgan ijobiy natijalarni (nutqiy mahorat, matn yaratish mahorati) boshqalarga ham yetkaza bilish malakalarini rivojlantirish ustida ishlashlari lozim.¹⁴
  

Respublikamiz umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida ona tili ta’limi samarasini oshirish, pedagog xodimlar va o‘qituvchilar jamoasida ilmiy potensiyalni kuchaytirish, o‘quvchi va o‘qituvchilar o‘rtasidagi mustahkam ijodiy hamkorlikni, haqiqiy ijodkorlik va izlanuvchanlik ruhiga yo‘g‘rilgan ijobiy-rivojlanuvchi muhitni hosil qilish shu kunning dolzrab masalalaridan biri bo‘lib turibdi.
Xo‘sh, maktab o‘quvchisini o‘quv jarayonining subyektiga (ishlovchisi – izlanuvchisi, ixtirochisi), o‘qituvchini esa shu jarayonning boshqaruvchisi (izlanuvchan va ijodkor shaxs)ga aylantirishimiz uchun nima qilishimiz, ishni nimadan boshlashimiz, xususan, ona tili ta’limi samaradorligini oshirishning, o‘quvchining og‘zaki va yozma nutqini DTS talablariga mos ravishda to‘g‘ri, ravon shakllantirishning qanday usul va vositalaridan foydalanishimiz lozim?

• 
  avvalo, umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 30-50-yillarda shakllanib, to hozirgi kungacha ham davom etib kelayotgan o‘qituvchi shaxsi, uning dunyoqarashi va tafakkuri ustivorligiga asoslangan an’anaviy ta’lim tizimidagi eskirgan usullardan (o‘qituvchi – tushuntiruvchi, o‘quvchi - bajaruvchi) uzil –kesil voz kechishimiz;
  
• 
  umumjahon pedagogikasi hamda til o‘qitish metodikasida eng yangi hisoblangan, zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan qurollantirilgan, o‘quvchini izlanish va muammolarni yechishga yo‘naltiruvchi, unda ijobiy o‘quv motivlarini hosil qiluvchi o‘quv- multimediya dasturlari, elektron o‘quv adabiyotlari bilan modernizatsiyalashtirilgan ongli verbal-kognitiv ta’lim tizimi (kashfiyot ta’lim tizimi)ga intensiv sur’atda o‘tishimiz;
  

-metodist olimlarimiz tomonidan tavsiya qilinayotgan ta’lim mazmunini takomillashtirish, bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash suratini jadallashtirish, matn yaratish ko‘nikmalarini mustahkamlash maqsadida modullashtirilgan yangi pedagogik texnologiyalarni yaratishimiz;

• 
  ona tili ta’limi jarayonida o‘quvtexnika vositalaridan foydalanishda maksimal darajaga ko‘tarishimiz;
  
• 
  muommali ta’lim va interfaol metodlardan, ta’sir va aks ta’sir usullaridan unumli foydalanishimiz, o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi ta’limiy – tarbiyaviy, ustoz-shogird munosabatlarini do‘stlik va o‘zaro ijodiy hamkorlik darajasiga olib chiqishimiz;
  
• 
  berilgan matn ustida ijodiy ishlash bilan boshlangan darsni yangi mustaqil matn yaratish – kashfiyot bilan tugallashga erishamiz;
  
• 
  o‘quvchini ishlovchi, izlanuvchi, kashfiyotchiga, o‘qituvchini esa izlanuvchi. boshqaruvchiga, o‘quvchi iste’dodining hali ochilmagan qirralarini kashf etuvchi, uni muammolar yechimini topish sari yetaklovchi jonkuyar yo‘lboshchiga aylantiradi!
  

Ona tili ta’limida o‘quvchilarning kommunikativ savodxonligini ta’minlash so‘z boyligini oshirish, nutqiy mahoratni shakllantirish, o‘quvchining muomala-muloqot san’atidan xabardor qilish, turli mazmun va shakllardagi munshaot matnlari, badiiy ramziy matnlar ustida, ijodiy ishlash, egallangan BKMlar asosida kichik matnlar, monolog va dialoglar tuzish orqali o‘quvchini mustaqil matn yaratishga o‘rgatish kabi ijobiy o‘quv motiqlarini hosil qilishdan iborat bo‘lib, u ona tili ta’limi samaradorligini oshirishning eng muhim va zarur omillardan biri sanaladi.
Zero, mustaqil yaratilgan matn o‘quvchi tafakkuri, intellektual qobiliyatining voqealanishi, tugal bir mazmunning o‘quvchi tomonidan kashf etilishi, yuzaga chiqishidir.
Matnlar o‘zining qator xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. O‘quvchi matn ustida ishlar ekan turli murakkablik, qiyinchiliklarga duch keladi, muommoli vaziyatdan chiqish, uning yechimlarini topish yo‘llarini qidiradi. Matn ustida ishlash faoliyati faqat darslikda berilganlari bilan chegaralanib qolmasdan, ilmiy va badiiy adabiyot, davriy matbuotdan tanlab olingan matnlar, audio-videolavhalar ustida ishlash ham o‘quvchilar uchun qiziqarli va zavqli bo‘lishi tabiiy.
Ona tili ta’limida matn ustida ishlash usullari bag‘oyat xilma-xil. Biz quyida ularning ayrimlari xususida fikr yuritamiz.
Grammatik usul (an’anaviy amaliyot)
1. Berilgan matndan o‘rganiladigan mavzuga oid so‘zlarni ajratish, ularni so‘z turkumlari bo‘yicha guruhlash, so‘z yasovchi, o‘zgartiruvchi va shakl yasovchi qo‘shimchalarni guruhlash.

1. 
   Matndagi sodda gaplardan qo‘shma gaplar hosil qilish va aksincha qo‘shma gaplarni soddalashtirish.
   
2. 
   Ajratilgan sodda va qo‘shma gaplarni sintaktik tahlil qilish.
   
3. 
   She’riy asarlar mazmunini nasriy yo‘l bilan so‘zlab berish.
   
4. 
   Matndagi qo‘shma gaplarni ajratish, turlarini aniqlash.
   
5. 
   Berilgan gap morfologik yoki sintaktik tahlil qilish v.h. Ijodiy usul (yangilanayotgan amaliyot)¹⁵
   

1. 
   Matnda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni ibora va tasviriy ifodalar bilan almashtirish, ularning lug‘aviy ma’nosini aniqlash va sharhlash;
   
2. 
   Ajratilgan so‘zlarga ma’nodosh, uyadosh, shakldosh va
   

zid ma’noli so‘zlar topish va ularning lug‘aviy ma’nosini sharhlash;

3. 
   Ilmiy uslubdagi matnni badiiy uslubdagi matnga aylantirish;
   
4. 
   Matnning mazmunini saqlagan holda shaklini o‘zgartirish;
   
5. 
   matndagi gaplarni kengaytirish (ixchamlash);
   
6. 
   Boshlanish qismi berilgan matnni davom ettirish;
   
7. 
   Muommoli matn ustida ishlash va yechimini topish;
   
8. 
   Berilgan so‘z (so‘z birikma, gap) asosida mustaqil matn yaratish;
   
9. 
   Berilgan elektron tasvir (rasm, chizma, jadval) asosida badiiy (ilmiy, tasviriy nazmiy) matn yaratish v.h.¹⁶
   

Tabiiyki, ijtimoiy jamiyatda yashovchi har bir shaxs yoshligidanoq o‘zaro muloqot, muloqot jarayonida fikrlash va fikr ifodalash zaruriyatini chuqur his qiladi. Insonning ma’naviy hayoti mazmunini tashkil etuvchi asosiy manba – nutqiy muloqot hisoblanshcha, insoniyat erishgan taraqqiyot, madaniy merosni keyingi avlodlarga yaxlit holda yetkazishning eng ishonchli yo‘li – ijodiy tafakkur mahsulini yozma ifodalash – mustaqil matn yaratish malakasini egallashdir. Bunday malakaga ega bo‘lishning birinchi sharti – o‘quvchilarni tayyor matn ustida ishlashga o‘rgatish, matn tarkibida mavjud bo‘lgan mantiqiy va uslubiy nuqsonlarni qiyinchiliksiz aniqlash va bartaraf etish, matn mazmuni, shakli va uslubini turfa yo‘nalishda qayta ishlash (ixchamlash, kengaytirish matn tilini boyitish (epigraf, sitata. Ibora va tasviriy vosita, maqol, hikmatli so‘zlar kiritish) ko‘nikmalarini shakllantirish, matnni tahlil qilish va tahrir qilish yo‘llarini o‘rganishga yo‘naltirishdir. Grammatik shakllarni o‘rganishdan maqsad – o‘rganilayotgan lisoniy qonuniyatni nutq tarkibida tahlil qilishni nazarda tutadi.
Otlarni alohida turlash, fe’llarni tuslash fonetika, morfemika, morfologik – grammatik – sintaktik qonun – qoidalarni chuqur va keng ko‘lamda o‘rganish foydali, bil’aks mazkur faoliyat o‘quvchi ongida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarining shakllanishi va avtomatlashuviga yetarlicha foyda bermaydi. Bunda shakl, mazmundan ajraladi, shaklning anglatgan ma’nolari to‘laligicha ochilmay qoladi. Aksincha, til hodisalari nutq tarkibida tahlil qilinsa, til bo‘limlarini o‘rganish matn yaratish va matn tahlili bilan birgalikda, o‘zaro uyg‘unlikda olib borilsa, o‘quvchilar shakl va mazmun o‘rtasidagi turli-tuman bog‘lanishlarni anglab yetadi va o‘z nutqiy faoliyatiga tatbiq etadi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarining shakllanishida topshiriqli mashqlar tizimida foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday topshiriqlar o‘quv maqsadiga ko‘ra 2 turga bo‘linadi;
1. Ta’limiy mashqlar. 2. Nazorat mashqlari.
Bajarilish o‘rniga ko‘ra sinf ishlari va uy ishlari farqlanadi.
Fikr ifodalash shakliga ko‘ra og‘zaki va yozma, analitik, analitik- sintetik va sintetik mashqlar uchraydi.
Bog‘lanishli nutqni rivojlantirishga qaratilgan mashqlardagi topshiriqlar tayyor va yaratilajak matnlar ustida olib boriladigan o‘quv faoliyatini o‘z ichiga oladi.¹⁷
Analitik xarakterdagi tayyor matnlar ustida ishlashda quyidagi o‘quv topshiriqlaridan foydalanish mumkin.

• 
  tanlangan matnga sarlavha toping.
  
• 
  kirish so‘z (asosiy qismni, xulosani)ni ixchamlang;
  
• 
  berilgan matnda mavjud bo‘lgan imloviy xatolarni to‘g‘irlang;
  
• 
  gaplarda so‘z tartibi, tinish belgilarining ishlatilishida yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzating.
  
• 
  uslubiy va imloviy xatoli matnlar ustida ishlang;
  
• 
  berilgan matndan kengaytirilishi (ixchamlanishi) mumkin bo‘lgan gaplarni toping va kengaytiring (ixchamlang).
  
• 
  berilgan matndan noo‘rin ishlatilgan so‘zlar, so‘z birikmalari, sitatalarni toping va bartaraf qiling;
  
• 
  berilgan matnga mos keladigan maqol, hikmatli so‘zlar, ibora va tasviriy ifodalar toping. Ularni matn tarkibiga kiriting;
  
• 
  berilgan matn bilan tuzatilgan (kengaytirilgan) matnni qiyosiy tahlil qiling;
  
• 
  nima uchun matnda berilgan so‘zni (so‘z birikma, ibora, tasviriy ifoda) almashtirganingizni isbotlang;
  
• 
  siz kiritgan tuzatish matn uchun zarurligini isbotlang v.h. ;
  

O‘quvchi ongida matn ustida ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish jarayoni ona tili ta’limida o‘ta muhim va ma’suliyatli davr bo‘lib, unda o‘quvchi monologik va diologik matn turlarini o‘rganish bilan birga matn ustida ishlash mahoratini egallashga ham yo‘naltiriladi. Matn ustida ishlash, avvalo, o‘quvchidan matn va uning turlari, matn qismlarining o‘zaro o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlash, matn tarkibi, uning qurilishi, uslubi, tili haqida muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlikni talab qiladi. Matn bilan yuzma-yuz bo‘lgan 8-9-sinf o‘quvchisi uning qaysi matn turiga kirishini qiyinchiliksiz farqlashi, matnning tarkibiy qismlari – kirish, asosiy qism, xulosaning mavjudligi, matnning qaysi sohaga, qaysi janrga mansubligini bir qarashda bilishi lozim bo‘ladi. Quyida 5-9-sinflar ona tili ta’limida o‘rganiladigan monologik matn turlari va uning xususiy jihatlarining qisqacha tasnifi keltirildi:

1. 
   Rivoyat matn (Sharq faylasuflarining ilmiy merosi, axloqiy tarbiya va ma’naviy-ma’rifiy dunyoqarashlar, ibora, hikmatli so‘z va maqollarning kelib chiqishi, etimologiyasi talqini v.h.);
   
2. 
   Tasviriy matn (tevarak-atrof, daraxt, bino, gulzor, maktab bog‘i, oshxonasi, rasmlar, narsa-buyumlar tasviri v.h.);
   
3. 
   Muhokama matn (ilmiy asar, badiiy kitob, shaxsning individual xususiyatlari, yurish-turishi, xulqi-odobi, muomala-madaniyati, biror sohaga qiziqishi borasida munosabat bildirish v.h.);
   
4. 
   Ilmiy – grammatik matn. Ona tili fani bo‘limlari va mavzulari, ularning ilmiy talqini, kommunikativ jadvallar tasnifi (M., olmosh va uning turlari tasnifi v.h.);
   
5. 
   Ma’rifiy matn. Mashhur shaxslar hayoti, ilmiy-ijodiy faoliyatini elektron tasvir orqali yoritish, ularning tarjimai holi, yaratgan ilmiy yangiliklari, san’at asarlari madaniy merosi haqida to‘xtalish v.h.;
   
6. 
   Ixtisodiy matn. Muayyan kasb-hunar, ilm-fan, texnikaga oid xususiy atamalar ishtirokida, ma’lum maqsad (ma’lumot, axborot, ma’ruza) aniq soha yo‘nalishida yaratilgan matn v.h.;
   
7. 
   Munoshaot matnlari: Rasmiy hujjat matnlari, Shaxsiy hujjatlar; ariza, tilxat, bildirishnoma, shartnoma, qarordan ko‘chirma, taqriz..., Davlat hujjatlari; Litsenziya, sertifikat, guvohnoma, diplom....
   
8. 
   nazmiy matnlar: Bayt, to‘rtlik, sakkizlik, she’r, tuyuq, qo‘shiq, o‘lan, doston, poema, muvashshak v.h.¹⁸
   

O‘quvchilarni matn yaratishga tayyorlashda uyadosh va ma’nodosh so‘zlar ustida ishlash ham alohida o‘rin tutadi. Ma’nodoshlar – yaratilgan matn tilini boyitish, badiiy bo‘yoqdor so‘zlarni tanlash, ularni iboralar bilan almashtirish, ularni o‘z matnida qo‘llashning eng ishonchli va mahsuldor usuli. Uning shakl va usullari nihoyatda xilma-xil. Ularning eng keng tarqalganlarini o‘quvchilarga eslatish, mavzuga oid ijodiy va mustaqil ishlar bajarish, masalan, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinflari uchun yaratilgan elektron o‘quv qo‘llanmadagi “Leksikologiya” slaydidan foydalanib, ma’nodosh va uyadosh so‘zlar mavzusiga oid nazorat testlari tuzish o‘quvchilarni mustaqil matn yaratishga tayyorlashda o‘ta foydali o‘quv topshiriqlaridan hisoblanadi.
Bunday ijodiy – amaliy ishlar, og‘zaki va yozma nutqni ma’nodosh va uyadosh so‘zlar bilan boyitishda muhim o‘rin egallaydi.
An’anaviy ta’limning kammahsul, tahliliy usullaridan voz kechib yangi, o‘quvchi – ta’lim – o‘qituvchi tizimiga o‘tish, ta’lim jarayonini ilg‘or o‘quv texnologiyasi yutuqlariga asoslangan, zamonaviy didaktik materiallar (ranli slaydlar, muayyan o‘quv dasturi kiritilgan disketlar:audio – video kasetalar v.h.) bilan qurollantirish, o‘quvchilarni jahon ta’lim standartlari talablariga mos keladigan yangi avlod darsliklari va dasturlari bilan ta’minlash – o‘quvchilarda mustaqil matn yaratish jarayonini jadallashtirish va shunday ko‘nikmalarni shakllantirishda muhim omil hisoblanadi.

1. 
   topshiriq. Ekrandagi matnni diqqat bilan o‘qing. Unga sarlavha tanglang. Unda nechta qo‘shma, nechta sodda gap mavjudligini aniqlang. Matnning necha qismdan iboratligini, “oq ko‘ylakli qiz”ning kim bo‘lishi mumkinligini ayting.
   

Zarifa qayoqqadir ketgan, olmazorda hech kim ko‘rinmas, faqat qushlarning chug‘ur-chug‘uri eshitilar, qayerdadir, yaqinda tinmay bulbul sayrardi. Vohid har biri naq piyoladay keladigan oppoq olmalarning og‘irligidan yerga tegib qolgan daraxt shoxlarini ehtiyotlik bilan chetga sura-sura bog‘ning ichkariga qarab yurdi.
To‘satdan daraxtlardan biri qattiq silkindi, yomg‘irdek duv to‘kilgan olmalar Vohidning boshiga, yelkasiga tushdi. So‘ngra nimadir “chirs” etib singandek bo‘ldi, kimdir qulagandek tuyildi va boshini qo‘llari orasiga olib bukilib qolgan Vohidning oldida oq ko‘ylakli, nozikkina uzun bo‘yli bir qiz paydo bo‘ldi...

2. 
   topshiriq. Matndagi qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar, ularning o‘zaro bog‘lanish vositalarini belgilang, matnning imloviy- uslubiy nuqsonli qismini aniqlang.
   
3. 
   topshiriq. Matnni o‘z tasavvuringiz asosida davom ettiring. Xulosa qiling.¹⁹
   

Bunday amaliy mashg‘ulotlarni ona tili darslarida mantazam, izchil pedagogik tizimda tashkil etish, o‘quvchilarning faqat o‘zigagina xos va mos bo‘lgan individual uslubni (“o‘z” uslubini) aniqlash va tanlay olishiga yordam beradi. O‘quvchining yozma nutqidagi uslubiy ravonlik va mantiqiy mukammallik darajasini oshiradi, mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantiradi, rivojlantiradi.

XULOSA

Mustaqil matn tuzish ko‘nikmalarining shakllanganlik darajasini aniqlash, matn yaratish va matn ustida ishlash bo‘yicha birlamchi (ta’lim muassasalarida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirishning mavjud holati, anketa savollariga javoblar) pedagogik ilmiy tadqiqot eksperimenti natijalarini umumlashtirish, ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish, mustaqil matn yaratish masalasining umumta’lim maktablari ona tili dasturi talablariga javob berish – bermasligi, mazkur ko‘nikmaning bolalar tomonidan egallanganlik darajasi va uning amaliy tadbiqi yuzasidan o‘rganilgan ma’lumotlarga asoslangan holda quyidagi xulosaga kelindi:

1. 
   Umumiy o‘rta ta’lim maktablari 5 – 9 – sinf o‘quvchilarining ona tili fanidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari, kommunikativ – uslubiy savodxonligi mustaqil, ilmiy – ijodiy va ixtisosiy matn yaratish uchun yetarli emas.
   
2. 
   Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarida mavjud bo‘lgan ijodiy matn yaratish, matn qurilishini to‘g‘ri, ixcham, shakllantirish, fikrni badiiy bo‘yoqdor so‘zlar orqali ifodalash ko‘nikmalari DTS talablariga to‘liq javob bermaydi.
   
3. 
   O‘quvchilarda badiiy bo‘yoqdor gaplar qurish uchun zarur bo‘lgan turg‘un iboralar, maqol va hikmatli so‘zlar, tasviriy vositalar zaxirasi o‘ta nochor.
   
4. 
   O‘quvchilarning yozma ishlarida uchraydigan imloviy nuqsonlar izchil bartaraf etilgani holda gap qurilishidagi g‘alizliklar, mazmuniy, mantiqiy – uslubiy nuqsonlar ustida ishlash ona tili o‘qituvchilarining (natijada o‘quvchilarining ham) e’tiboridan chetda qolmoqda.
   
5. 
   O‘quvchilar ongida yaratilayotgan matn mazmunini, alohida ajratilgan tushunchalarni analiz va sintez qilish, jumlalar tuzish uchun zarur bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarini hosil qilish, ularni qiyoslash va tanlash, usluban ravon, shaklan ixcham va mantiqan to‘g‘ri fikr ifodalash, ko‘nikmalari yetarli darajada rivojlantirilmagan.
   

• 
  umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili va o‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limida hozirgi o‘zbek adabiy tili fanlarining ayni paytda juda dolzarb bo‘lib turgan o‘quvchilarda matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirish masalasi – rivojlantiruvchi ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida qayta ishlanishga muhtoj.
  

O‘quvchilarda mustaqil va ijodiy fikrlash, fikrni yozma ifodalashni faollashtirishning eng ishonchli vositasi muammoli-ijodiy (lingvopsixologik) o‘quv topshiriqlari ekanligi, ular faollik, mustaqillik, tashabbuskorlik, izlanuvchanlik kabi o‘quvchi shaxsining muhim sifatlarini jamlovchi va bir yo‘la harakatga keltiruvchi psixolingvistik xususiyatlarga ega bo‘lganligi uchun, o‘quvchi ongida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirishni ana shu bosqichli – yo‘naltiruvchi topshiriqlar asosida tashkil qilish matn yaratish amaliyotining yetakchi metodlaridan biri sifatida qaraldi...
O‘quvchining mustaqil matn yaratish faoliyatiga quyidagicha ilmiy pedagogik tasniflar berildi.
Mustaqil matn yaratish jarayoni – belgilangan maqsad, egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar, o‘z nutqiy imkoniyatlari doirasida harakatlanuvchi tasavvur, idrok, ong va tafakkurning uyg‘unlashuvidir.
Mustaqil matn – individual bilim, idrok va tafakkur mahsuli, analiz va sintez hosilasi, o‘quvchining nutqiy kashfiyotidir.
Matn – belgilangan maqsad va nutqiy imkoniyatlar asosida harakatlanayotgan xotira, idrok va tafakkur mahsulidir.
Mustaqil yaratilgan matn-nutqiy malaka, intellektual qobiliyat, ma’anviyat va tafakkur uzviyligi hosilasi, ijodiy fikr mahsulining moddiylashuvidir.
Mustaqil matn yaratish faoliyati – o‘quvchidagi kommunikativ savodxonlik, yozma fikr ifodalash qobiliyatining muayyan nutqiy – uslubiy ma’yorlar asosida voqyealanishi, in’ikosidir. U o‘quvchining ona tili fani yuzasidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari, til imkoniyatlaridan foydalanish darajasini aniqlashning ishonchli vositasi xisoblanadi.
Mustaqil matn – o‘quvchining til imkoniyatlaridan foydalanish darajasi, fikr ifodalashda so‘zga mas’ullik, so‘z boyligi darajasini ko‘rsatib turuvchi mazondir.

• 
  Mustaqil matn yaratish va matn ustida ishlashdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad o‘quvchining ona tili ta’limi jarayonida egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarining amaliy tatbiqini ta’minlash, individual tafakkur mexanizmini harakatga keltirish, o‘quvchini mavzu yo‘nalishida, izchil, mantiqli, faol mushohada yuritishga, fikr mahsulini yozma ravishda to‘g‘ri, ravon ifodalashga tayyorlashdir. Shuningdek mazkur faoliyat o‘quvchilarni matn turlarini farqlash bilan o‘zaro uyg‘unlikda olib borilishi
  

– o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy matn yaratishga tayyorlashning ishonchli kafolatidir.
Shuningdek, mazkur lingvopsixologik faoliyat orqali o‘quvchilarda ta’limiy tafakkur operasiyalarining faollashuvi ta’minlanadi.