m u am m olariga
o'zgacha qarash im konini beradi. Uning
nazariy ta ’limoti eshitishida nuqsoni b o ig an bolalarni kompensa
tor imkoniyatlarini tadqiq etuvchi eksperimental psixologik tad-
qiqotlarga stimus sharoitida ta ’sir etgan. L.S. Vigotskiy safdoshlari
L.K. Zankov va Sh.M. Solovyov rivojlanishida nuqsoni mavjud
xususan eshitishida
nuqsoni b o r
bolalar idrokining xotirasi va
nutqi rivojlanish xususiyatlarini o‘rganuvchi psixologik tadqiqotlar
o'tkazdilar. Xususan, K.I. Veresotskaya eshitishida nuqsoni boigan
bolalarni predm etlarni idrok etish, L.V. Zankov va D .R.M ayns
ko‘rgazmali m aterialni eslab qolish malakasini, M .M .N udelm an
kar o'quvchilar tasavvurlarini, Z.S.Beyn ko‘ruv idrokining kon-
stantligini, N .I.S h if eshitishida nuqsoni b o ig an bolalarni rang-
larni idrok etish xususiyatlari, M.Y.Votsev kar o‘quvchiIarning
yozma nutqi va o'qish m alakalarini tadqiq etganlar. Olimlat to
m onidan olib borilgan tadqiqotlar eshitishida nuqsoni boig an
bolalar eshituvchi yoki aqli zaif bolalar bilan o ‘zaro qiyoslashib
tekshirilar edi. Bunday yondashuv barcha kategoriyadagi bolalar
bilan samarali ishlash im konini beruvchi tavsiyalar ishlab chiqish
imkonini berar edi.
Eshitishida nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatini o‘rganishda
psixologiyaning asosiy va yordamchi metodlari qoilaniladi.
Asosiy m etodlari turkum i kuzatish va psixologik eksperiment
m etodlarini qamrab oladi. Yordamchi m etodlar faoliyat nati
jalarini tahlil qilish, test metodi, anketa m etodlarini o‘zida
namoyon qiladi. Surdopsixologiyada kuzatish metodi hodisal-
arning keng doirasi mu^osabatiga ko‘ra qoilaniladi. Eshitishida
nuqsoni b o ig a n bolalar maxsus psixologiyasida bu m etod katta
ahamiyatga egaligini ta ’kidlash joizdir. Kuzatish predmeti faoli
yatning tashqi komponentlari — harakat, nutqiy akt, pantom i-
ma va m im ikaning o‘ziga xosligi, vegativ reaksiyalarning yuzaga
kelishi b o iish i mum kin. Bunda bolalar xulqiga kuzatuvchi mav-
judligi salbiy ta ’sir ko‘rsatishi, uning tabiiyligi buzilishi mum-
71
kin. Yuqorida ta’kidlangan holat amalga oshmasligi uchun (kino,
video syomka) qayd etuvchi apparatni qo‘llash yaxshi natija be
radi. Xulosa va umumlashmalarga zaruriy material olish uchun
bolalarning turli faoliyatda o'yin, o'qish, uy vazifalarini bajar-
ish, takrorlanuvchi, o'zgaruvchi sharoitlarda kuzatish maqsadga
muvofiqdir. Bola nutqiy rivojlanishining umumiy sharoitida ku-
zatilayotgan hodisalarning xususiy tom onlarini aniqlash imkoni
yuzaga keladi. Eshituvchi ona va kar bola muloqotini o‘rganishda
kuzatish metodini qo'llashga doir Amerika psixologlarining tadq-
iqotini keltirish mumkin. Kuzatish metodining amaliy ahamiya-
tini amerikalik olim lardan D. Plapinger va R. Kretchmerlar o‘z
ilmiy ishlarida yoritib, eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar bi
lan onalarning muloqot shakli, muloqot uchun shart-sharoitlar
(bolaning tashabbusi bilan, yoki onaning tashabbusi bilan yuzaga
kelganligi) o‘rganiladi. U lar 13 oy mobaynida turli sharoitda ona
va bola o‘zaro munosabatini video registratsiya yordamida ku-
zatganlar. Registratsiya turli holatlarda va kunlarda olib boril
gan. Olimlar quyidagi ko‘rsatkichlar bilan qiziqqanlar: kim ning
tashabbusi bo'yicha muloqotga kirishildi, nutqiy muloqot doirasi
va xususiyatlari qay tarzda amalga oshdi (gap turi: so'rov, undov,
buyruq, his-hayajon). Olimlar ba’zi sharoitlardagi muloqotda ona
tashabbuskor bo'lganini (kitob o'qish, kesma alifbo bilan ishlash)
kuzatishgan. Bola tashabbuskor bo'lgan holatlarni ham (o'yinchoq
o'ynash) kuzatganlar. Turli sharoitlarda muloqot miqdor va sifat
jihatdan farqlangan holatlari namoyon bo'ldi. Psixologik ekspert
ham psixologiyada ahamiyatga molik m etodlaridan biri sanaladi.
Surdopsixologiyada psixologik eksperiment metodi muhim o'rin
tutadi. Bu metod tekshiruvchining ijodiy yondashuvini ko'zda
tutadi va inson xulqidagi o'zgarishlarni qayd etadi. Eksperimental
tadqiqot bir qancha bosqichlardan tashkil topadi: maqsadni belgi
lash, bu tadqiqot gipotezasini ko'zda tutadi; rejalashtirish; tadqi-
qotni o'tkazish; statistik gipotezalarni tekshirishni ko'zlovchi nati
jalar tahlili; xulosa chiqarish eshitishida nuqsoni bor bolalar bilan
psixologik tadqiqotlarni o'tkazishda muhim holatlarni hisobga
olish darkor. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bola berilgan topshiriqni
tushunganligini nazorat qilish talab etiladi. Bu jarayonni yengil-
72
lashtirish uchun im o-ishora nutqidan foydalanish yaxshi samara
beradi. Shuningdek, surdopsixologiyaning bu m etodini qoilashda
ko'rgazmali namoyish etish, so‘zlashuv m etodlaridan birgalikda
foydalanish kar bolaning unga berilgan topshiriqni to iiq tushu-
nishiga sabab b o iad i. K ar bola birinchi topshiriqni tushunib ba-
jargach, ikkinchi topshiriqqa o‘tish m um kin. Tadqiqotchi tad-
qiqotni o‘tkazish jarayonida kar bolaning xulqiga ta ’sir o‘tkazadi.
Eshitishida nuqsoni b o ig an bolalar bilan ishlashda bu imkoni-
yatni hisobga olish darkor, tekshiriluvchilar guruhini tanlashga
ham katta e ’tibor berish darkor. Bolaning taiim -tarbiya sharoiti,
eshitishning buzilish vaqti va darajasi eshitishning buzilish sa-
babi unda mavjud nutq shakllari (og‘zaki, yozma, daktil, imo-
ishora), o‘zlashtirish darajasi, oila tipi hisobga olinadi. Sogiom
va eshitishida nuqsoni b o ig an bolalarni qiyosiy o‘rganish uchun
yosh tamoyiliga ko‘ra olinadi, tekshiriluvchilar bir yoshda boiishi
kerak. Bu ularning ruhiy rivojlanishini qiyosiy o'rganishga yor
dam beradi.
Kar o'quvchilar psixologik xususiyatlarini o‘rganishda psi
xologik eksperimentning barcha turlaridan foydalaniladi. Bu
laborator eksperiment va tabiiy eksperiment turlarini o‘ziga
jamlaydi.
Laborator eksperimentda o‘rganilayotgan hodisa
qat’iy nazorat qilinadi. Tabiiy eksperim ental kuzatishning ijo
biy qirralari va eksperiment qirralari jipslashadi va namoyon
b o iad i. Kuzatuv m etodi eshitishida nuqsoni b o ig an bola
larni o‘rganishda ijobiy samara berm oqda. Bu m etod yorda
mida
tekshiriluvchining
nafaqat
bilim i,
malakasi,
balki
uning shakllanish holati ham o‘rganiladi. Shuningdek, kombi-
natsiyalangan nuqsonlar (eshitish buzilishi, ruhiy rivojlanishi
orqada qolgan va aqli zaiflik) o'rganish va aniqlashda ham m uhim
samara beradi. T aiim iy eksperiment maxsus psixologiyada keng
o‘rinda qo ilan ilad i. T.V. Rozonova va L.I.Tigronova shu metodni
qo ilag an holda eshitishida nuqsoni b o ig a n bolalar bilan sogiom
bolalarning ruhiy xususiyatlarini tekshirganlar. Yordamchi top-
shiriqlar vositasida faoliyat natijalari tah lili m uhim o‘rin tutadi.
Ruhiy rivojlanish bosqichida bolalar faoliyati natijalari tahlili
m uhim o ‘rin tutadi.
73
|