Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1 azərbaycan cümhuriYYƏTİ
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
bir müqabilədən sonra qardaş xilasına can atan qəhrəman Məhmədcikin türk vəhdəti-tarixində altun hərflərlə qazılacaq bir fədakarlığı ilə Azərbaycan qüvayi-milliyyəsi kəndi paytaxtına giriyor. Alti ay tamam xuni-cigər yeyən əhaliyi-islamiyyəsinin üzü gülüyor. Qurban bayramı kimi məsud bir gündə Bakı təkrar kəndi sahiblərinin əlinə keçiyor. O zaman biz İstanbulda idik. Vəsəti Avropa dövlətlərinin iştirakı ilə toplanacaq konfransa iştirak üçün digər Qafqasiya Cümhuriyyətləri ilə bərabər Azərbaycan Cümhuriyyətini təmsil edən heyəti-müəxəssə rəyasətində bulunuyorduq. O dövrün hərbiyyə naziri və baş komandan vəkili bulunan Ənvər paşa həzrətləri telefon ediyorlardı: - Əmin bəy, Bakı alındı! Bu qısa xəbərin məndə tövlid etdiyi təsiri qabil deyil təsvir edəm. O təsiri hala unutamıyorum. Bundan bir kaç gün əvvəl Almaniya hökümətinin bir qərarını protesto etmişdik. Almaniya dövləti bolşevik höküməti ilə Brest-Litovsk müahidəsinə zeyl olaraq 33
27
ruslara tərkinə riza göstərmiş, müqabilində kəndisinə petrol imtiyazını təmin eyləmişdi. Ustadımız Əhməd bəyin təbiri vəchilə, bizi bir təngə qaza satmışdı. Bu münasibətlə bizə müraciət edən qəzetəçilərə: “Bakısız Azərbaycan – başsız bədəndir!” – demişdik. Qafası məşhur gilyotin məngənəsində bulunan bir adamın xilası nasıl bir həyati-novin isə, Bakının istirdadı dəxi o nisbətdə ecazkar bir vaqiə idi. Həm həqiqətən də öylə idi. Sonra mənhus bir ixtilal nəticəsində məzarları münsi qalan Anadolu Məhmədcikləri Bakıdakı şəhadətləri ilə türklüyə yeni bir siyasi vücud əta ediyorlardı. Maddətən münsi, fəqət, mənən bütün qəlblərdə mədfun bulunan bu qəhrəman şəhidlər yalnız Bakıdamıdırlar? Naxçıvandan, Qarabağdan, Şamaxıdan, Gəncədən ta Bakıya qədər bir yer varmı ki, orada böylə bir fədakar yatmasın?!... Əvət, Azərbaycanın hər cəhətində şairin təsvir etdiyi “sarmaşıqlı bir məzar” bulursunuz ki, “qızlar, gəlinlər” tərəfindən ziyarətgah halına qonulan bu məzar, qardaş imdadına qoşan TÜRK məzarıdır.
V
Tarixin daha başqa cilvələri varmış. Türkiyə, Mondrus mütarikəsini əqd etmək məcburiyyətində qaldı. Biz də bəklədiyimiz konfransın iniqadını görmədən geri dönüyorduq. “Yürük vaporu” şimaldan şiddətlə əsən müxalif bir ruzgara qarşı boğazdan çıxıyor, bizi Batuma doğru götürüyordu. Təşrini-əvvəl sonlarına doğru Bakıda idik. Hənuz sevinən simalarda dərin bir əndişə görünüyordu. Türk ordusunun gedəcəyi, ingilis ordusunun gələcəyi xəbəri hər kəsi müztərib ediyordu. Əcəba nə olacaq? İngilislərlə bərabər rus ordusu, erməni məfrəzələri dəxi bərabər dönəcəklər, kim bilir əhalidən nə kimi intiqam alacaqlar? Nuru paşadan Ənzəlidə bulunan müttəfiqin qüvayi-əsgəriyyə komandanı general Tomson Mondrus mütarikənaməsi mucibincə bir həftəyə qədər Bakının, bir aya qədər bütün Qafqasiyanın təxliyəsini tələb ediyordu. Nuru paşa, kəndisinin Azərbaycan xidməti-əsgəriyyəsinə keçdiyini irəli sürərək, Bakıda qalmaq təşəbbüsündə bulundusa da, faidə vermədi. Tomsonun ultimatumu qəti idi. Başqa heç bir təvil və təsvirə imkan buraxmıyordu. O zaman məqami-sədarətdə bulunan Tofiq paşanın bir teleqrafı gəlmişdi. Bu teleqrafda mütarikənin maddeyi-məxsusəsi ehkamınca Osmanlı əsgərlərinin Azərbaycanı təxliyə etmələri zərurəti xəbər veriliyordu. Ana vətəni müşkülata soxmaq istəməyən zabitan İstanbuldan gələn əmrə təbəiyyət etmək qərarını tərcih ediyorlardı. Bakının istirdadından sonra Şurayi-Milli təkrar toplanmışdı. 16 təşrini-sani məmləkətin bəzi əqsamı ilə Şürayi-Millidə bulunmayan milli əqəliyyətlərə dəxi
müməssillərini göndərmək üçün Şurayi-Milli yeni bir qanun vəz ediyordu. Bu qanuna görə 120 məbusdan mütəşəkkil bir məclis toplanacaq, yeni təhəddüs edən əhvala müvafiq müştərək bir hökümət təşkil edəcəkdi. Unudulmayacaq ağır bir gün, təşrini-saninin 17-si. İngilis bandirəsi ilə çar
Rusiyasının bayrağını hamil olan filo Bakı limanına yanaşıyordu. Bir az əvvəl
28 Bakıdan ricət edərək Ənzəlidə təhəşşüd edən bu qüvvətin Bakıda oturmaqda olan Azərbaycan hökümətinə qarşı alacağı vəziyyət nə olacaqdı? – bəlli deyil. Türk ordusu çəkilmiş, Azərbaycan qitəatı dəxi yox. Çünki gələn komandanlıq Azərbaycan qitəatı deyə əsgər tanımıyor. Azərbaycan əsgəri naminə müntəzəm bir qüvvət zatən yox kimi idi. Komandan Nuru paşanın o zaman Şurayi- Milli rəisi sifətilə mənə yazdığı bir məktubdan anlaşıldığı vəchlə yekunu ancaq 1500 kişidən ibarət olan Azərbaycan əsgərinin toplu olaraq bir yerdə bulunmayıb məmləkətin müxtəlif nöqtələrində durduğu anlaşılıyordu. Azərbaycan hökümətini bu gün Bakıda təqviyə edən qüvvət yalnız 500 kişilik bir milis (polis) nəfərlərindən ibarət idi. Fərzən, qüvvət olsa belə, Almaniyanın, Türkiyənin təslim olunduğu bir qüvvətə qarşı Azərbaycanın hərb açması bittəb əqlə belə gəlməzdi. Binaənəleyh məsələ yalnız diplomatik vəsilələrlə həll ediləcəkdi. Üç gün əvvəl surəti-məxsusədə göndərilən heyətə 34 ingilis komandanının son sözü bu olmuşdu ki: “Bizim bildiyimiz, Azərbaycan xalqının arayi- ümumiyyəsindən doğma bir cümhuriyyət yoxdur. Yalnız türk komandanlığının intriqası ilə təşəkkül etmiş bir hökümət var. Madam ki, siz bunun əksini iddia ediyorsunuz, o halda gəlin, məhəllində tədqiq, ona görə də qərar veririz”. Bu “qərara” mütəvəkkilanə intizar edən Azərbaycan höküməti ingilis komandanlığına verdiyi notada müttəfiqlərin şu surətlə Azərbaycan torpağına vürudunun Azərbaycan istiqlal və təmamiyyəti-mülkiyyəsini müxəll olmayacağı ümidini dərmiyan ediyordu. 17 təşrini-sanidə iki Bakı vardı. Məhzun müsəlman Bakısı ilə məmnun xristian Bakısı. Şəhər üzərində rus Biçeraxov qitəatına mənsub aeroplanlardan bəyannamələr saçılıyor, bu bəyannamələrdə rus vətəndaşları Bakının təkrar ana Vətənə iadəsi ilə təbrik olunuyorlardı. “İxrac” bilahadisə icra edildi. Azərbaycan bayrağı ilə müzəyyən köprüyə çıxan Tomsonu Xariçiyyə Naziri müavini salamladı. Müqabilində Tomson kəndisini hərbi-ümuminin xitamı və sülhü iadə etmək üzrə bulunduğu ilə təbrik etdi.
Iki gün sonra komandanlığın əhaliyi-islamiyyəni məyus edəcək bir bəyannaməsi nəşr olunuyordu. Bu bəyannamədə Biçeraxov bəyannaməsində olduğu kimi “qalib etilaf ordusunun məmləkətə dönmədən əvvəl zəfəri-müştərəkə bunca xidmətləri dəyən fədakar rus xalqına ədai-dinşükran etmək vəzifələrindən olduğu və bu vəzifənin iflası üçün Rusiyadan qoparılmış Qafqasiyanın düşməndən təxliyyəsi üçün Ufada təşəkkül edən rus höküməti ilə biletilaf buraya gəlindiyi” anladılıyordu. Böylə bir bəyannamənin təsirinə, bir də ingilis ordusu ilə bərabər gəlmiş Biçeraxov qitəatı erməni məfrəzələrinin şəhərdə ehdas etməkdə olduqları hadısələr və əhaliyi-islamiyyəyə qarşı taqındıqları təhqiramiz hərəkətlər dəxi təsəvvür ediliyorsa, o zaman nə kibi saatlar yaşanmaqda olduğu kəndi-kəndinə anlaşılır. Türkcə yazılı lövhələrin qırıldığına, Azərbaycan bandirəsinin təhqirata məruz qaldığına, boşuna tüfəng atılaraq müsəlmanların hər vasitə ilə təhqir və təcavüzə məruz qaldıqlarına aid vaqeələr həmən önünə keçilməz bir fəsad törətmək üzrə idi.
29
Bakı böylə əndişnak günlər keçirməkdə ikən daha bir kaç gün kəndisi ilə bərabər bulunan türk komandanlığını, Gəncə həzin bir təəssürlə təşyi ediyordu.
VI MƏCLİSİ-MƏBUSAN VƏ İCRAATI
Böylə bir müşkül vəziyyət içərisində Azərbaycan Şurayi-Millisi hökümətin əsaslarını təqviyə etməklə məşğul idi. Kanuni-əvvəlin 17-sində Azərbaycan məclisi-məbusanı açılıyordu. Böyük bir cəmiyyətin hüzuru ilə açılan məclisdə söylənən nitq xitamında Azərbaycan bayrağına xitabən söylənən “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz” şüarı həyəcanlı və sürəkli alqışlarla qarşılanaraq yeni bir həyata giriliyordu. Fəqət, nə vəxim və nə müzləm bir vəziyyət içərisində?! Bir tərəfdən müttəfiq komandanlığın nüfuzilə qaim müsəlləh bir qüvvət ki, Azərbaycan deyə bir mövcudiyyət tanımıyor. Dıgər tərəfdən də xalqın arzu və iradəsindən qüvvət alan bir hökümət ki, müntəzəm bir əsgəri qüvvətə istinad etmiyor. Müttəfiq komandanlıqla həmahəng bulunan rus təşkilatı ilə firəqi- siyasiyyəsi olmaz dərəcədə şımarmış, son dərəcədə cəsarət almışlardı. Azərbaycanlılara “Elan etdiyiniz istiqlaldan istinkaf ediniz də, sizin üçün şəfaət edəlim!” – diyorlar və müvəqqətən təşkil edəcəkləri höküməti-məhəlliyədə azərbaycanlılara binnisbə daha mühüm bir mövqe təmin edəcəkləri lütfünü də ayrıca əlavə ediyorlardı. Erməni təşkilatının xüsumət və inadı isə daha bariz idi. Bu qədər müşkülati-siyasiyyə müvacihəsində Azərbaycan ricali üçün müvazinəyi-qaib etməyib də istiqlal əsası üzərində sabit qalmaq və bu babda mətanət göstərmək həqiqətən də müşkül idi. Bu müşkülat müvacihəsində istiqamətlərini 360 dərəcədə dəyişənlər vardı. Milliyyətpərvərliklərinə şübhə edilməyən bəzi zəvati-möhtərəm belə hasil olan vəxaməti anlamaq üçün “istiqlaldan istinkaf” təklifini tədqiq etmək zəfinə düşdülər. Bərəkət versin ki, hökümət başında duran Fətəli xan ilə Şurayi- Milli əksəriyyətini təşkil edən Müsavat firqəsi rüəsası ilə sol cinah qrupları böylə bir panikdən məhfuz qaldılar. “Ruslar, ermənilər məclisi-milli nizamnameyi- əsasiyyəsinə görə hökümətdə iştirak edə biliyorlar. Bundan fəzlə şəraiti qətiyyən qəbul edəməyiz” – dedilər, müvəffəq də oldular. Məclisi-məbusan təşəkkülünü mütəaqib hökümət təşkili təkrar Fətəli xana tövcih edildi. Fətəli xan kabinəsi təşəkkül edərək bəyannaməsini oxudu və məcliscə etimad qazandı. Bunu mütəaqib düvəli-müttəfiqə komandanlığı namına general Tomson 18 kanuni-əvvəl 1918 tarixilə nəşr eylədiyi bəyyannaməsində “Fətəli xanın təhti-sədarətində koalision Azərbaycan höküməti təşəkkül etdiyindən müttəfiqlər komandanlığının Azərbaycan daxilində yeganə məşru bir hökümət olmaq üzrə bu höküməti tanıyacağını və ona məzahirəti-tammədə bulunacağını” ümumə elan ediyordu. Komandanlığın ilk bəyyannaməsini müxəll olan bu ikinci bəyyannaməsi Bakı mühitində böyük bir inqilabi-əfkara mucib oldu. O vəqtə qədər komandanlığın mədihəxanı bulunan rus və erməni mətbuatı şimdi, bir gün əvvəl
30 təbcil etdikləri məqama şətm və küfrlər yağdırmağa başladılar. Azərbaycan məqasidini müdafiə edən müsəlman mətbuatı isə bittəb, komandanlığın bu hərəkətini təqdir və sitayişlərlə qeyd ediyordu. Rus təşkilatları bu vəziyyətə yalnız qəzetə nəşriyyatı ilə müqabilə etməklə iktifa etmədilər. Müttəfiq komandanlığı əleyhinə bir taqım tərtibati-inqilabiyyəyə dəxi təvəssül etdilər. Bunun üzərinə ön ayaq olanlardan bir kaç adam tövqif edildi və Ənzəliyə sürüldü. Bu vəqə üzərinə Bakıda bulunan rus və erməni əmələsi tətili- işğal etdi. Elektrik mərkəzinin başlıca əmələsi xristian olduğundan bunların tətili- işğalı ilə bütün həyat durmuş oluyordu. Bu hadisə müəssir oldu. Məhbuslar iadə edildi. Əlavə olaraq mətbuatın kontrolu dəxi rus təşkilatının tələbi üzərinə Azərbaycan hökümətinin səlahiyyəti xaricində tutuldu. Digər bir vəqə üzərinə təkrar eyni təşkilat tərəfindən ikinci bir tətili-işğal təşəbbüsü vaqe oldu. Bu təşəbbüs qismən də Azərbaycan höküməti əleyhinə tövcih edilmişdi. Məqsəd, hökümətin zəfini isbatla müşkülat tövlid etməkdən ibarət idi. Fəqət, bu dəfə müsəlman əmələsi “Müsavat” firqəsi tərəfindən lüzumi dərəcədə təşkil edilmişdi. Müsəlman əmələ bu dəfə xristian əmələ ilə təşriki-məsaidə bulunmadı. Vaqe olan tətili-işğal təklifini protesto etdi. Digər tərəfdən də hökümət tədabiri-qətiyyə ilə elektrik mərkəzini işlədə bildi. Düşünülən zərbə boşa getmişdi. Bu vəqədən sonra höküməti-milliyyənin siyasi vəziyyəti rəsanət peyda ediyordu. Bu hadisənin nətayici-feliyyəsindən birisi polis müdiriyyətindəki əcnəbi komissarlığının ilğası, digəri də mətbuat kontroluna aid haqqın təkrar hökümətə iadəsi idi. Hökümət bununla iktifa etmiyordu. Komandanlığa verdiyi notada “səlahiyyəti-hüquqiyyəsi komandanlıqca tanınmış bir Azərbaycan Biçeraxov ordusu ilə asayişi-ümumiyyəyi müxəll olmaqdan başqa bir faidəsi mütəsəvvir bulunmayan erməni məfrəzəsinin Bakıda bulunmalarına bir səbəb olmadığını bəyanla məzkur qitəati-əsgəriyyənin bir an əvvəl Azərbaycandan uzaqlaşmasını” tələb eylədi. Bu nota üzərinə Biçeraxov alayı aldığı 48 saatlıq bir möhlət zərfində Bakını tərkə məcbur olduğu kimi, erməni məfrəzələrinin inhilalı dəxi təqərrür etdi. Ingilis komandanlığının ilk vürudunda gördüyü tədbirlərdən birisi də liman idarəsi ilə müəssisati-maliyyə kontrolunu kəndi əlində bulundurması idi. Azərbaycan hökümətinin təşəbbüsü ilə bu iki qeyd dəxi rəf edildi. Hökümətin təşəkkülünü mütəaqib o zaman Versalda toplanacaq sülh konfransına 35 iştirak üçün bir heyəti-mürəxxəsə təşkil edildi. O zaman müxtəlif qrupların təlifi-beyn və hətta nazlanmalarına belə cümhuriyyətin yeganə qüvvətini təşkil edən cəbhəyi-milliyyə vəhdəti naminə fövqəladə əhəmiyyət veriliyordu, bunun üçün də heyəti-mürəxxəsə əzası hökümət tərəfindən deyil, bütün cərəyanları təmsil etmək üzrə felən məclisi- məbusan tərəfindən intixab və rəsmən hökümət tərəfindən ezam edilmişdi 36 . Bu heyət Azərbaycan mövcudiyyətini məmaliki-əcnəbiyyədə tanıtmaq, hüquqi- milliyyə və istiqlalını müdafiə etmək və sülh konfransında kəndisini təmsil eyləmək vəzifələri ilə səlahiyyətdar edilmiş idi. Heyət, komandanlıq tərəfindən göstərilən təshilat üzərinə Azərbaycan istiqlalını beynəlmiləl bir sahədə müdafiə etmək məqsədilə Bakıdan yola çıxdı.
31 Möhtərəm qare görüyor ki, ordusuz bir hökümət qurulmuşdur. Həm həqiqətən də öylə idi. Vəqayeni nəql etdiyimiz bu dəmlərdə Bakıda Azərbaycan ordusu bulunmuyordu. Çünki komandanlıq Mondrus mütarikənaməsini yalnız Türkiyə ordusuna deyil, Azərbaycan qitəatına da təşmil ediyordu. Bunun üçün də hərbiyyə naziri Səməd bəy 37 Bakıda deyil, əksəriyyən Gəncədə bulunuyor, ilk Azərbaycan alayını təşkil etməklə məşğul bulunuyordu. Nəhayət, Gəncədə təşəkkül edən bu alayın Bakıya vüruduna dəxi müvəffəqiyyət hasil oldu. Höküməti-milliyyə zamanında Bakının yaşadığı ən səmimi sevinc günlərindən birisi də bu idi. İngilislərin Bakıya vürud etdikləri gün, nəşr etdikləri bəyannaməyə rus və erməni təşkilatının cəsarət və füzulluqları zəmimə olduğunu görüncə ilk həmlədə bütün tuzları təslim etmək istəyənlərin on gün sonra nə bihudə qorxuya düşdükləri 1919 sənəsi 5 nisanda (Azərbaycan ordusunun Bakıya vürud etdiyi gün) kəşf edildi. Fərzən bütün Şurayi-Milli o qorxu ilə mütəhəssis oldu, ehtimal ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti heç təsis edilmədən məhv olub gedəcəkdi. Bittəb ingilislərin bu hərəkəti azərbaycanlıların qara gözlərinə aşiq olduqlarından irəli gəlmiyordu. Zatən eşqin bir siyasət amili olduğu dastani-zamanların ibtidailiyi ilə bərabər, çoxdan əfsanəyə qarışıb getmişdir. Burada eşq deyil, siyasi və iqtisadi mənfəətlər vardır. Bakı petrolunun müstəqil Qafqasiyalı bir hökümət əlində bulunması və ələlümum Qafqasiyanın Rusiyadan ayrılması ingilislərin işinə gəliyordu. Azərbaycan da bu keyfiyyətdən istifadə etməliydi. Höküməti- milliyyənin diplomasi müvəffəqiyyətləri bununla izah olunuyordu.
Yenidən bir hökümət quracaq qədər əzim və məsuliyyətli bir iş qarşısında qalan Azərbaycan münəvvəranının iqtiham eylədiyi müşkülatı tamamilə təqdir edə bilmək üçün Azərbaycan qitəsinin digər Rusiyadan ayrılan qitələrə nisbətlə çarizm tərəfindən nə kimi məhrumiyyətlərə məruz qaldığı zikr edilməzsə, qarelər əhvalı kəmalilə təqdir edəməzlər. Azərbaycan, məmaliki-islamiyyə ilə həmhüdud bir türk və müsəlman vilayəti idi. Çarizm bu kibi vilayətlərini daima şübhə altında bulunduruyordu. Hərbi-ümumidən əvvəl Qafqasiya valiyi-ümumisi vilayətin xristian əhalisindən əmin ikən, müsəlmanlar arasında hərəkati-iftiraqcuyananın zəmin bulacağını təxmin ediyordu. Çar höküməti hüdudda bulunan müsəlman vilayətlərini rüşdü kəmalə erdirəcək təşəbbüsatdan bilxassə məhrum bulunduruyordu. Xidməti- əsgəriyyə alınmamaqla zahirdə kəndisinə bir sühulət göstəriliyordu. Fəqət, batində sədaqəti daima şübhə altında olan bu xalqa silah verilmək istənilmiyordu. Bu vasitə ilə əsgərlik xassəsini unudacaq millət, hər bir ehtimala qarşı qeyri-müntəzəm bir qüvvə təşkil etməklə, mütəsəvvir bulunan xətərin ehtimalı azalıyordu. Qonşuları ermənilərlə gürcülər mükəlləfiyyəti-əsgəriyyədə bulunduqlarından müdafiəyi-nəfs üçün əsgərliyin əsri üsulları ilə aşina bulunuyorlardı. Halbuki müsəlmanlar təşkilati-əsgəriyyəcə xanlıqlar dövründəki üsuli-müdafiələrini belə unutmuşlardı. Xristian generallar, miralaylar məbzul ikən, azərbaycanlı bulunan zabitləri barmaqla saymaq qabildir. Zabitə məmuriyyətində bir qəza qaimməqamı rütbəsini bulmaq azərbaycanlı bir müsəlman üçün nəvadirdən ədd olunuyordu.
32
Məhakimi-əde məmurlarına gəlincə, mütərcimlikdən yuxarı bir müsəlman məmura təsadüf olunmazdı. Ordu təşkili xüsusunda Azərbaycan Rusiya ənqazı üzərində təşəkkül edən cümhuriyyətlərin həpsindən qeyri-müsaid bir vəziyyətdə idi. Rusiya türklərindən xidməti-əsgəriyyəyə alınanları yalnız Volqaboyundakı türklər idi. Vəziyyəti-coğrafiyyələri etibarilə Rusiyadan ayrılmalarına ehtimal olunmadığından bu vəzifəyə alınmışlardır. Türküstan ilə Qafqasiya müsəlmanlarından isə əsgər alınmıyordu. Bu üzdən ordu təşkili azərbaycanlılar üçün pək müşkül bir iş oluyordu. Fərzən, Rusiyadan ayrılmış Ermənistan və yaxud Gürcustan hökümətləri nəşr eylədikləri bir əmrnamə ilə filan sənəsində rus ordusunda xidmət eyləmiş nəfər və zabitanı silah altına dəvət edincə, on gün sonra yeni hökümətin ilk əsgəri kadrosunu təşkil edən, hərbüzərb görmüş, barıt qoxumuş bir qüvvət vücuda gəliyordu. Azərbaycan isə bundan məhrum idi. Məluma, ordunu ordu edən zabitandır. Bu xüsusda dəxi Azərbaycan məhrumiyyəti-tammə içində idi. Rusiya ordusunda xidmət eyləmiş zabitan pək məhdud idi. Təşkil olunan qitaət azərbaycanlı deyil, sadə müsəlman alay komandanı bulmaqda sıxı müşkülat çəkiliyordu. Baltik sahili hökümətlərindən-yanılmıyoramsa, Estoniya Cümhuriyyəti bolşeviklərə qarşı yapdığı istiqlal müharibələrindən birində verdiyi minə qədər tələfatdan yarısı zabitan idi. Bu zabitanın həpsi əskidən rus xidmətində bulunub, əksəri ərkani-hərbdən nəşət etmiş estoniyalı zabitlər idi. Azərbaycan Cümhuriyyəti isə 500 deyil, kəndi cinsindən 50 zabit belə bulmuyordu. Bunun üçün də Azərbaycan ordusunda beynəlmiləl bir zabitan heyəti vardı. Ordunun bütün siqləti kiçik zabitan öhdəsində idi ki, bunlar da ələləcələ, daha Nuru paşa zamanında təsis olunan Gəncə məktəbi-hərbiyyəsindən yetişmə fədakar Azərbaycan gəncləri idi. Bunlar, şübhəsiz, Vətən və millətpərvər idilər. Müşkülat yalnız ordu təşkilatı ilə qalmıyordu. Hökümətin digər xüsusatını idarə etmək üçün dəxi azərbaycanlılar kafi miqdarda mütəxəssis məmurlar bulamıyorlardı. Çarizm kəndi hökümət makinasına müsəlman məmur almazdı. Bu xüsusda qonşularımız gürcülərin mövqeyi daha müsaid idi. Vaxtilə Qafqasiyanın əksər teleqraf, şemindofer və poçta kimi məmüriyyətlərində gürcülər çox istixdam olunuyordu. Zabitə, ümuri-mülkiyyə, maliyyə və ədliyyə kimi xüsusatda müsəlmanlar heç dərəcəsində idilər. Ermənilərin kilsə məktəbləri, gürcülərin əsil zadəgan təşkilatına məxsus məkatibi-milliyyələri sənələrdən bəri erməni və gürcü maarifini təmin etməkdə ikən müsəlmanlara böylə bir imtiyaz verilmiyordu. Milli maarif yalnız xüsusi məktəblərdə oxunan əski üsul, məscid “məktəbxana”larına münhəsir idi. Bələdiyyələrdə dəxi müsəlman əhalisinin hüququ məhdud idi. Əksəriyyəti müsəlmanlardan olan Bakı və Gəncə kimi şəhərlərdə bərmucibi-qanun bələdiyyə əzasının nisfi xristian olmaq zəruri idi. Bütün bunlar yeni hükümət qurulduğu zaman, bittəb, mənfi təsirlərlə hiss olunuyordu. Buna 1918 sənəsindəki kommunizm təcrübəsilə bərbad bir hala gəlmiş qocaman Bakı petrol ocaqlarının təkrar hali-təbi`isinə gətirilməsi kimi müşkülatı əlavə ediniz. Çarizm zamanında vilayət mərkəzi-ümumiyyəsi Tiflis idi, Mavərayi- Qafqasa aid bütün müəssisati-mərkəziyyə, əsgəri depo və çehavuzlar həp burada
33
idi. Mərkəzini Bakıda quran Azərbaycan höküməti bu müəssisatı yenidən yapmaq məcburiyyətində idi. Bakı yalnız dünyanın ənzarını cəlb edən petrol mənbələrinə malik deyildir, Kaspi dənizinin ən mühüm bir limanına da malikdir. Burası İran, Türküstan və Rusiya ilə Avropanı rəbt edən mühüm bir ticarət mərkəzidir. İkinci bir İstanbuldur. Bakı limanında vəqayei-ixtilaliyyədən dolayı, atili-dövran mühüm bir ticarət filosu var idi. Bu filonu yarın üçün mühafizə etmək və onun üçün də taifəsini barındırmaq, idarə etmək lazım idi. Ortada bu qədər təşkilati-idari müşkülatı varkən Rusiya ictimai şüarları ilə qızğın və hadd bir radəyə gəlmiş ərazi məsələsi, əmələ məsələsi kimi hər zaman iştial edə biləcək və bir an əvvəl həllini istəyən əsaslı islahat məsələləri dəxi mövcud idi. Bu qədər idari, ictimai, siyasi, əsgəri və iqtisadi məsaili-daxiliyyə ilə bərabər, bir tərəfdən ermənilərlə münazifih olan hüdud məsələsi, digər tərəfdən də Denikin ordusu kibi bir rus təhlükəsinin təhdidi altında bulunan Azərbaycan, hökümət təşkilatına başlıyordu. Bu halda, Azərbaycan hökümətinin xalqın etimadı və firqələrin ittihadından başqa bir zəhir və müavini yox idi.
* * * Bundan sonra cərəyan edən vəqayenin əsbabını sərahətən anlaya bilmək üçün məclisi-milliyyənin nə kimi firqələrdən təşəkkül edib də müxtəlif vəqayeə qarşı nə kimi bir vəziyyət aldığını bər vəchi-ixtisar ərz etmək zərurətini hiss ediyoruz. Məclisi məbusan 85 məbusandan ibarət idi 38 . Bundan 10 erməni, 5 rus, 5-i də müxtəlif millətlərdən olmaq üzrə 20-si qeyri-müslim olub, mütəbaqi 65 əza kamilən islam və bir kaç zatdan maəda, təmamilə türk idi. Firqə etibarilə, məclis şu surətlə inşiab ediyordu: “Müsavat” firqəsi – 27, Müsavata iltihaq edən bitərəf qrup – 6, “İttihad” firqəsi – 11, Sosialist bloku – 10, Əhrar firqəsi – 7, Müstəqiləl-əfkar – 3. “Müsavat” firqəsi məfkurə etibarilə milliyyətpərvərlikdən doğma, türkçülük məsləkinə qail bir firqədir. Daha müfəssəl ismi: Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Müsavat firqəsidir. Azərbaycan Çümhurriyyətinin ələmdarıdır. Bu şüarı ilk dəfə ortaya atmaq və onu yalnız əcnəbilərə deyil, bir qism azərbaycanlılara qarşı dəxi müdafiə etmək etibarilə Müsavat birinci Azərbaycan istiqlal firqəsidir. İctimai nəzəriyyəsinə görə xalqçılıq məsləkinə sadiq, radikal – demokrat bir proqrama malikdir. Heyəti-vükəla rəisi Nəsib bəy 39 bu firqənin müəssislərindən idi. Bitərəf qrup – ali təhsil görmüş bir kaç münəvvəran ilə burjua sinfinə mənsub zəvatdan ibarət olub, firqəyə girmədən qrup halında “Müsavat” firqəsi ilə siyasəti-ümumiyyə üzərinə müttəhid bulunuyorlardı. Heyəti-vükəla rəisi mərhum Fətəli xan bu qrupa mənsub idi. “İttihad” firqəsi əvvəlcə “Rusiyada müsəlmanlıq” namilə təsis etmişdi. Rəsmi məfkurəsi İttihadi-İslam idi. Firqənin rəyasətində Türkiyəcə məruf Qarabəyov Qara bəy bulunuyordu. Sosisalist bloku qismən sosial-demokrat (menşevik), qismən də xalqçı sosialist məbuslarından təşəkkül ediyordu. Birincilərin rəisi Ağaməli oğlu Səmədağa, liderləri Əbilov İbrahim bəy 40 ,
ikincilərinki – Arslan bəy Səfikürdski
34 idi. Əhrar firqəsinin məfkurəsi dəxi türk xalqçılığı olub, proqram etibarilə Müsavata yaxın idi. Rəisləri Arslan bəy Qardaşov idi. Şu sətirlər və burada göstərilən parlaman ərqamı üzərinə bir az düşünülürsə, əfkari-ümumiyyənin tövhidindən başqa bir qüvvətə istinad edəməyən Azərbaycan hökümətinin istər-istəməz mütəmərkəz bir şəkildə təşəkkül edə biləcəyi aşkar olur. Ilk təmərküz bir çox müşkilatdan sonra “İttihad” xaricdə qalmaq surətilə bütün qrupların iştirakı ilə hasil olundu. “İttihad”ın ilk təmərküz xaricində qalması bütün firqələrcə şayistə görülən Fətəli xana müariz bulunmasından irəli gəliyordu. Ilk kabinə, firqələrin hökümət rəisinin şəxsinə və proqramına etimad etmək surətilə təsis eyləmiş, hökümətə alınan nazirlər də firqə mənsubiyyəti və ədəd nisbəti şərt edilməmişdi. Bir kaç ay sonra firqələrin bu surətdə təmin eylədikləri etimadlarına rəxnə gəlincə Fətəli xan kabinəsi bilistefa yerinə Yusifbəyli Nəsib bəy kabinəsi təşəkkül etdi (14 nisan 1919). İlk Fətəli xan kabinəsi firqə prinsipləri xaricində “İş adamlarından” təşəkkül etmiş ikən Nəsib bəy kabinəsi “İttihad” firqəsi yenə xaricdə qalmaq şərtilə firqə müməssillərindən təşəkkül etdi. Bu kabinə dəxi təbəddülə uğrayaraq 24 kanuni- əvvəldə Nəsib bəy ikinci kabinəni təşkil eylədi. “İttihad” firqəsi ilə bərabər ilk Fətəli xan kabinəsinin ərkanı da daxil olmuşlardı. Bu, Azərbaycan Cümhuriyyəti- milliyyəsinin son kabinəsi idi. Bütün bu kabinə təbəddülatında məclisi-məbusanın həm ədəd, həm şəxsləri etibarilə daha qüvvətli bir mərkəz firqəsi olduğundan bütün siqlət “Müsavat” firqəsi öhdəsində idi. Fəqət “Müsavat” mərkəzi yalnız kəndi ədədinə istinadla mütəcanis bir hökümət yapmaq iqtidarında deyildi. Mütəmərkəz bir kabinə təşkil edincə də idrak eylədiyi siyasəti istədiyi kimi tətbiq edəmiyordu. Üç dəfə təbəddül edən bu kabinələrdə ədəd etibarilə müsavatçılar süls təşkil etdikləri halda, hökümətlərə Müsavat höküməti və işlərinə Müsavat tətbiqatı denilmək bir etiyad idi. Milliyyətpərvərlik və Azərbaycan naminə nə yapılıyorsa, onun xaricindəki ismi “Müsavat işi” idi. Böylə bir şöhrət səbəbsiz deyildi. Azərbaycan fikri “Müsavat” firqəsinin zadeyi-əfkarı idi. Onun üçün dəxi hər şey ona ətf olunuyordu. Məbusandakı nisbi əksəriyyəti dəxi buna bir səbəb təşkil ediyordu. Mərkəz vəziyyətində bulunan “Müsavat” firqəsi cümhuriyyətin ibtidayi- təşkilində təhlükənin mürtəce Rusiyadan gələcəyi qənaətilə hökümət təşkil edərkən sol cinahı təşkil edən Sosialist firqələrinə daha çox isinmiş və Denikin təhlükəsi zühür edincə bu təmayülünün nə dərəcədə müsib olduğunu görmüşdür. Son zamanlarda Rusiya təhlükəsi Denikin kisvəsindən bolşevik qiyafətinə girincə sosialistlər təmərküzün ümidli istinadgahını təşkil etmək mahiyyətini qaib
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|