Meşə döşəməsi (xəzəli)

Şəkil 8.4. Torpağın mexaniki tərkibinin tarla şəraitində təyini.

Aydın məsələdir ki, belə təyinatlar torpağın mexaniki tərkibi haqqında müəyyən təsəvvür yaratsa da, dəqiq olmur. Mexaniki tərkibi ancaq laboratoriyada analiz aparmaqla dəqiq müəyyən etmək mümkündür.

105

örə) Cədvəl 8.1. Morfoloji təsvir zamanı torpağın mexaniki tərkibini təyin etmək üçün diaqnostik
Mexaniki tərkib	Quru halda əzdikdə xarici görünüşü	Bıçaqla kəsilən səthin	Şnur, yaxud kürəcik düzəltdikdə vəziyyəti	Yaş halda	Lupa ilə görünüşü
Gilli	Eyni tərkibli narın kütlə (tozu)	Hamar parlaq	səthi Şnur (2mm) və halqa	rSuvaşqan, plastikdir, bərk	Qum dənələri
Gillicəli	Gil hissəcikləri üstün olur, eyni tərkibli kütlə deyil	Hamardır, lakin donuq səthlidir	Yoğun şunur eşilir və halqa etdikdə sınır, kürəciyin səthində çatlar alınır	Üstünlük təşkil edən gil hissəcikləri arasında qumlu hissəciklər də aydın	Plastikdir
Qumlucalı	Gil qarışığı az olmaqla, qum hissəcikləri üstündür	dürQumsallığa görə səthi	alınırŞnur etmək olmur, tez qırılır, səthi cadarlı	rQum hissəcikləri üstünlük təşkil edir, azacıq gil	Plastik deyildir
Qumlu	rindən ibarətdirTamamilə qum	midirQumlucalı	Şnur eşilmir və kürə əmələ	rƏsasən qum dənələrindən	nəvar Dağılan
Skeletli	y Narın hissələrlə qarışıq olan	ıyırƏgər iri skelet hissələr atılarsa, qalan torpaq kütləsi yuxarıda göstərilən qrupların

3. Torpağın strukturası

Torpağın strukturası mexaniki elementləri qum, toz və gil hissəciklərinin öz aralarında elementləşmiş aqreqat hissələridir. Tarlada kəsimdən torpağı qazıb atarkən onun təbii halda ayrı-ayrı struktur dənələrinə ayrılmaq qabiliyyətinə torpağın strukturluğu deyilir. Lakin müxtəlif formada, müxtəlif ölçüdə (böyüklükdə), müxtəlif məsaməlikə və bərklikdə kolloid maddələrilə kleyləşmiş ayrı-ayrı dənələr (hissələr) isə onun strukturası adlanır.

Torpaqda üç qrup struktur ayrılması (aqreqatları) fəqləndirirlər, mikroaqreqatlar - ölçüsü 0,25 mm-dən kiçik, mezoaqreqatlar - 0,25-7 (10) mm, makroaqreqatlar - 7 (10) mm-dən böyük.

Torpağın strukturası torpaq münbitliyinin mühüm şərti olub, onun su –hava və istilik rejiminə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və həm də aqrotexniki və meliorativ tədbirlərin aparılma xarakterini müəyyən edir.

Torpaq strukturunun formaları, ölçüləri və keyfiyyət tərkibi müxtəlif torpaqlarda onların müxtəlif dərinliklərində eyni olmur. Torpaq strukturası haqqında təlim P.A.Kostıçev, V.R.Vilyams, N.A.Kaçinski və b. tərəfindən yaradılmışdır.

Torpağın strukturası və onun aqreqat formaları morfoloji cəhətdən S.A.Zaxarov tərəfindən daha dəqiq işlənmişdir. O, torpaq strukturunun əsas üç formasını fərqləndirmişdir: 1) kub şəkilli, 2) prizma şəkilli, 3) plitəvari

(lövhəşəkilli) (şəkil 8.5).

Göstərilən bu tiplər öz tilləri və ölçülərinə görə daha kiçik struktur növlərinə bölünür (cədvəl 8.2).

Cədvəl 8.5. Torpağın struktur aqreqatlarının təyini

Cədvəl 8.2. Torpağın struktur formaları.

Struktura formaları	Ölçülər, mm-lə	Hansı torpaq tipi, ya növü üçün səciyyəvidir	Suya davamlılığı
I Kubaoxşar Kəltənli-iri kəltənli,-xırda kəltənli	100 100-50	Düzgün suvarılma aparılmayan boz və s. torpaqların üst qatı üçün (çəmən-boz torpaqların üst qatı)	Suya davamlı deyildir
Topavari-iri topavari “topavari” xırda topavari	5-3 3-1 1-0,5	Qara, şabalıdı, boz- qəhvəyi və s. torpaqların şum qatı üçün	Suya davamlıdır
Qozvari-iri qozvari”Qozva ri” Xırda qozvari	20-40 10-7 7-5	Meşə torpaqlarının üst qatı üçün	Suya çox davamlıdır
Dənəvari-iri dənəvari “xırda dənəvari”	5-3 3-1 1-0,5	Qara, tünd qəhvəyi torpaqların üst qatları üçün	Suya çox davamlıdır
II Prizma şəkilli ”Sütünvari-iri sütünvari” xırda sütünvari	50 50-30 30	Şorakət torpaqların “B” qatı üçün Şorakət və çimli podzol torpaqlar üçün	Suya davamlı deyildir Suya davamlı deyildir
Prizmavari-iri prizmavari Prizmavari xırda prizmavari	50 50-30 3-1	Şorakət və çimli pod torpaqlar üçün	Suya davamlı deyildir
III Lövhə şəkilli Lövhəvari Valşəkilli Vərəqvari	5-3 3-1 1	Podzollar, solodlar və qismən şorakətlər üçün	Suya davamlı deyildir

Bəzən struktur növləri ancaq müəyyən torpaq tipi və qatları üçün səciyyəvidir. Misal üçün, dənəvər struktura çürüntüsü çox olan, udma kompleksi kalsiumla zəngin olan torpaqlar (xüsusilə qara torpaq) üçün xasdır. Meşə torpaqlarında əsas üstünlük təşkil edən struktura qozvari strukturasıdır. Sütunvari və prizmaşəkilli strukturanın əmələ gəlməsi torpağın kolloidal hissəsində udulmuş natrium peptizasiya təsiri ilə əlaqədar olub, şorakət torpaqlar üçün səciyyəvidir. Lövhəşəkilli, yaxud vərəqvari struktura ən çox yuyulmuş qatlar üçün xas olub, əksər hallarda podzollu, şorakətvari və solodlaşmış torpaqlarda təsadüf edilir.

Torpaqda çox zaman struktura “qarışıq” halda ola bilir. Belə halda torpağın strukturası iki adla ifadə olunur. Məs, topavari-qozvari, dənəvari-topovri, topavari-kəltənli və s. Lakin unudulmamalıdır ki, burada üstünlük təşkil edən struktur adı axıra salınmalıdır.

Strukturanın düzgün təyin edilməsi torpağın az nəmli halında olur. Daha çox islanmış yaş torpaqda hissəciklər şişdiyindən strukturanı fərqləndirmək xeyli çətin olur. Belə halda, əsas kəsimlər üzrə torpağın strukturasını iki dəfə təyin edirlər: biri çöldə, yəni təbii islanma dövründə, digəri, götürülmüş nümunələr tam qurulduqdan sonra.

Torpağın strukturası onun mexaniki tərkibi və qismən üzvi maddələri ilə sıx əlaqədardır.

4.