Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

§ 3. Fəlsəfənin predmeti və funksiyaları 
Fəlsəfənin predmeti. 
Fəlsəfənin predmeti nədir? Onun problem dairəsi hansı-
lardır? Başqa elmlərlə onun nə kimi əlaqəsi vardır? Fəlsəfə tarixində bu suallara 
müxtəlif cavablar verilmişdir. Qədim dövrlərdə bütün elmi, bədii, fəlsəfi, dini, əx-
laqi, siyasi və s. ideyaların sintezindən ibarət olan fəlsəfəyə «elmlər elmi», kainatı 
səciyyələndirən bütün elmi ideyalara isə fəlsəfə kimi baxılmışdır. Fəlsəfə kosmo-
sentrik səciyyə daşımışdır. 
Lakin get – gedə elmlərin ayrı –ayrı yeni sahələri (riyaziyyat, həndəsə, coğrafi-
ya, astronomiya, tibb və s.) əmələ gələrək fəlsəfə «elmlər elmindən» ayrılmışdır. 
Bu zaman fəlsəfənin predmentində insanın dünya görüşü məsələsinin öyrənilməsi 
(«ilkin əsas», substansiya haqqında ideya, varlıq, maddi və mənəvinin münasibəti 
və s.) mühüm yer tutmuşdur. Daha sonrakı dövrlərdə fiziki, mexaniki, kimyəvi hə-
rəkət qanunauyğunluqlarının xüsusiyyətlərini öyrənən elmlərin yaranması və müs-
təqil elm sahələrinə çevrilməsi ilə fəlsəfənin predmet dairəsi daha da «məhdudlaş-
dı». Bioloji və ictimai elm sahələrinin yaranması və müstəqil inkişafı ilə sivilizasi-
ya tarixində «fəlsəfənin predmentinin yoxluğu», onun «elmlər sistemindən çıxarıl-
ması» haqqında ideyalar təbliğ olunmağa başladı. Son illərə qədər belə bir fikir ya-
yılmışdır ki, fəlsəfənin predmeti və elmlər sistemində onun yeri yoxdur. Məs. B. 
Rasselin fikrincə fəlsəfə artıq «sahibsiz torpaqdır», cəmiyyətdə dinin mövqeyi güc-
lənəndə o, teologiyanın, elmin mövqeyi güclənəndə isə o, elmin təsirinə düşür. 
Əlbəttə, bu fikirlə razılaşmaq olmaz. 
1) ona görə ki, hər bir elm o zaman mövcud olur ki, onun heç bir elm tərəfin-
dən öyrənilməyən öz predmeti və həmin predmeti əks etdirən qanunları olsun. Fəl-
səfənin də belə predmeti və qanunları vardır. Ən ümumi mənada fəlsəfənin pred-
metini insanı əhatə edən gerçəklik və onun inkişaf qanunauyğunluqlarının öyrənil-
məsi təşkil edir.
2) fəlsəfə gerçəkliyin, hərəkətin bu və ya digər sahəsini deyil, onu ümumi şə-
kildə, bütöv halda götürüb öyrənir, gerçəkliyin ən ümumi inkişaf qanunauyğunluq-

---

19
larından və kateqoriyalarından bəhs edir. 
Gerçəkliyin belə ən ümumi inkişaf qanunlarından heç bir başqa elm deyil, 
məhz fəlsəfə bəhs edir. 
Hər bir elm kimi fəlsəfənin də öz tədqiqat obyekti, predmeti vardır. Onun ob-
yekti varlıqdır, təbiətdir, cəmiyyətdir, insandır, real gerçəklikdir. Bunları fizika, 
kimya, biologiya, psixologiya və s.. elmlər də öyrənir. Həmin elmlərdən fəlsəfəni 
fərqləndirən başlıca xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, o, təbiət hadisələri, cəmiyyətin 
inkişafı və insan təfəkkürü üçün ümumi olan cəhətləri və qanunauyğunluqları təd-
qiq edir.
Elmlər bir-birindən öyrəndikləri obyektə görə deyil, mövzularına, yəni pred-
metlərinə görə də fərqlənir. Elmin predmeti o deməkdir ki, o öz obyektindən ayırd 
etdiyi cəhətlərə hansı baxışdan, hansı nəzəri və praktiki aspektdən yanaşır. Elmin 
predmeti öz obyektinə yanaşma tərzini, tədqiqat metodlarını müəyyən edir və mü-
vafiq anlayışlar vasitəsilə şərh olunur. Dəqiq elmlərin predmeti yığcam olduğu hal-
da, fəlsəfənin predmeti çox genişdir. O, intellektual fəaliyyətin elə bir sahəsidir ki, 
onun əsasında insanın dünyaya başlıca münasibətləri durur.
Varlığın və idrakın ümumi prinsiplərinin öyrənilməsi zərurəti ictimai tələbat-
dan doğmuşdur. Fəlsəfi təfəkkürün tarixən birinci forması sayılan naturfəlsəfə (tə-
biət haqqında fəlsəfi təlim beləcə yaranmışdır. İlk antik yunan mütəfəkkirləri (Fa-
les, Anaksimsen, Anaksimandr, Parmenid ve b.) əsas etibarilə müxtəlif təbiət hadi-
sələrinin mənşəyini anlamağa cəhd etmişlər. Onlar dünyanın mənzərəsində kosmo-
su mərkəzdə götürür, insana isə mikrokosmos kimi baxırdılar. 
Təbiət hadisələri haqqında xüsusi elmi təsəvvürlər toplandıqca, nəzəri və tətbi-
qi biliklərin ayrı-ayrı sahələri arasında hədd yaranır, riyaziyyat, astronomiya, təba-
bət və s. fəlsəfədən ayrıldıqca onun məşğul olduğu problemlər dairəsi məhdudlaşır. 
Eyni zamanda fəlsəfənin predmeti və spesifikası dəyişməklə, onun özünün mütə-
rəqqi inkişaf, dərinləşmə, zənginləşmə prosesi baş verir, dünyanın və həyatın fəlsə-
fi anlamının müxtəlif "izmli" variantları, nəzəriyyələri və cərəyanları meydana gə-
lir. Varlıq haqqında təlim olan ontologiya, idrak nəzəriyyəsi kimi formalaşan qno-
seologiya, məntiq, etika, estetika kimi fəlsəfi fənlər beləcə meydana gəlmişdir.
Orta əsrlərdə Avropanın mədəni ənənələri zəminində dünyanın tamamilə başqa 
mənzərəsi yaranır. Allah ideyası nəzəri düşüncənin əsasını təşkil edir, artıq Kaina-
tın, həyatın, insanın mənşəyi yox, onları yaradanın obrazı diqqət mərkəzində götü-
rülür. Fəlsəfə əsasən bu istiqamətdə fəaliyyət göstərməli olur.
İntibah və ilkin kapitalizm dövrlərində dünyanın zehni mənzərəsinin formalaş-
masında mexaniki saatların, müxtəlif nəqliyyat və istehsalat maşınlarının ixtirası 
mühüm amil oldu.
XVII-XVIII əsrlərdən başlayaraq fəlsəfə ilə xüsusi elmlər arasında ayrılma 
prosesi sürətlənir, mexanika, fizika, kimya, biologiya, hüquqşünaslıq və s. elmi id-
rakın müstəqil sahələrinə çevrilirlər. Elmlər sistemində fəlsəfinin mövqeyi və rolu 
keyfiyyətcə dəyişir. Fəlsəfə artıq xüsusi elmlərin problemlərinin həlli ilə məşğul ol-
mur. Lakin xüsusi elmlər qarşısında duran və onların imkanları dairəsində həll edi-
lə bilməyən ümumi dünyagörüşü məsələlərinin tədqiqi ilə yenə fəlsəfə məşğul olur. 

---

20