Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

1920-ci ilədək, 1920–1991-ci illər və 1991-ci ildən son-
rakı postsovet dövrü.
XX əsrin əvvəllərində dünyada, ilk növbədə, Rusiya imperi-
yasında sinfi ziddiyyətlər və müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizənin inqilablar silsiləsi 
ilə tamamlanması və bu dövrün mürəkkəb ictimai və fəlsəfi fikrinin Azərbaycanda 
fəlsəfənin inkişaf qaynaqlarını təşkil etməsi ölkənin siyasi, mənəvi-mədəni və milli 
intibahı üçün zəmin olmuşdur. Bu illərdə Azərbaycanda, əsasən sosial fəlsəfə və 
etik fikir inkişaf edirdi. Dövrün ideologiyasını formalaşdıran mütəfəkkir və siyasət-
çilər sosial-iqtisadi, dini və milli problemlərin qoyuluşuna görə Azərbaycan sosial-
fəlsəfi fikrinin keyfiyyətcə fərqli cərəyanlarını təmsil edirlər. Bunların içində libe-
ral milli burjua və radikal marksizm təlimlərinin qarşıdurması mövcud idi. Şərqə, 
Qərbə və Rusiyaya siyasi və mədəni yönümlənmədə də fərqlər özünü göstərirdi. 
Azərbaycanda fəlsəfi fikir 1905–1907 illərə qədər, demək olar ki, tamamilə, sonra 
isə qismən Maarifçilik cərəyanı çərçivəsində inkişaf etmişdir. Azərbaycanın milli 
intellektual irsindən çıxış edən rus, Şərq və Qərb mədəni dəyərlərinə və fəlsəfi tə-
limlərinə yiyələnmiş ziyalılar inanırdılar ki, cəmiyyətin bütün bəlaları cəhalətdən 
doğur. Onlar Maarifçilik ideyalarını, elmi, siyasi və hüquqi bilikləri yaymaqla cə-
miyyətin sosial dəyişməsinə, xalqın xoşbəxtliyinə, demokratiya və humanizmin qə-
rarlaşmasına nail olmağın mümkünlüyünə inanırdılar. Bəzi əsərlərdə Azərbaycan 
Maarifçiliyi sosial yönümündən asılı olaraq mülkədar, müsəlman-islahatçı, liberal-
demokratik, radikal-demokratik və inqilabi-demokratik istiqamətlərə bölünür. Hə-
min cərəyanları birləşdirən amillər Rusiya çarizminə neqativ münasibət və milli 
ideya idi ki, öz təzahürünü millətin suverenliyi və hüquq bərabərliyi tələblərində ta-
pırdı. 
Zaman keçdikcə xüsusi mülkiyyətə münasibət məsələsində bu ideoloji cərə-
yanlar arasında haçalanma kəskinləşirdi. İstiqamətlərdən hər birinin Azərbaycanın 
dövlət quruculuğu haqqında öz mövqeyi var idi. Xüsusi mülkiyyətə münasibət 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideologiyasını təmsil edən liberal milli burjua-
demokratik təmayüllü mütəfəkkirlərin dünyagörüşünü, sosial-fəlsəfi baxışlarını ra-
dikal marksist-bolşevik təmayülündən ayırır və zaman keçdikcə onların qarşıdur-
masını kəskinləşdirirdi. Azərbaycanın fəlsəfi və ictimai fikri mürəkkəb təkamül yo-
lu keçirdi. 

---

174
Ziddiyyətli sosial-siyasi proseslər milli ziyalıların dünyagörüşünü dəyişirdi. 
Məsələn, ölkədə ideoloji mübarizənin müəyyən mərhələsində görkəmli mütəfəkkir 
Nəriman Nərimanov və b. liberal maarifçilikdən marksizm cəbhəsinə keçmişdilər. 
Liberal cərəyanın nümayəndələri Əhməd bəy Ağaoğlu (Ağayev), Əli bəy Hüseyn-
zadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə və b. idi. Ə.Ağaoğlu (1868–1939) türk və müsəl-
man xalqlarının sosial problemlərinin həllini maarifdə görürdü. Sosial fəlsəfədə 
C.Əfqaninin ideya xəttini davam etdirən Ə.Ağaoğlunun əsərləri Azərbaycan, Tür-
kiyə, Rusiya, Fransa və İngiltərədə çap edilmişdir. Şərqdə və Avropada fəlsəfə, din 
və bütövlükdə mədəniyyət problemlərini tədqiq edən Ə.Ağaoğlu yeni dövrdə Bud-
da-brahman və İslam mədəni dəyərlərinin Qərb mədəni dəyərlərindən təsirlənməsi-
nin və bu mədəni dəyərlərin sintezinin Şərq aləmi üçün zəruriliyindən yazırdı. 
Onun “Üç mədəniyyət”, “Dövlət və fərd”, “İslama görə və islamda qadın”, “Sər-
bəst insanlar ölkəsində” və b. əsərlərində fəlsəfə, sosiologiya, din və etika məsələ-
ləri araşdırılır, sosial fəlsəfənin və mədəniyyətşünaslığın elmdə mübahisə doğuran 
“mədəniyyət”, “dil”, “din”, “millət” və s. kateqoriyalarının tərifi verilir. Ə.Ağaoğlu 
dinə ehtiramla yanaşmağa və ondan cəmiyyətin maariflənməsi üçün istifadə etməyə 
çağırır, lakin dinin dövlətdən ayrılmasını tövsiyə edirdi. 
Şərq ölkələri, Rusiya və Avropada təhsil almış riyaziyyatçı, həkim, dilçi, rəs-
sam və filosof