Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

 
Dekart varlığa münasibətdə "fikirləşirəm, deməli, mövcudam"
 
tezisi ilə çıxış etmiş. Kanta görə varlıq "bizim anlayışımızın və mühakimələrimizin 
əlaqələrinin ən mühüm vasitəsidir". Hegeldə isə varlıq-mütləq ideyanın, ruhun "'ö-
zü-özündən yüksəlməsi prosesi",
 
obyektiv ideal gerçəklikdir. Marksist fəlsəfi kon-
sepsiya isə varlığa birtərəfli olaraq, əsasən onun maddi-təbii tərəflərinin obyektiv 
reallığı kimi baxırdı. 
 
 
§ 2. Materiyanın elmi-fəlsəfi anlayışı 
Fundamental fəlsəfi kateqoriya olan materiya fəlsəfi və təbii-elmi biliklər siste-
mində mühüm yer tutur. Bu onunla bağlıdır ki, bütün təbiət elmləri materiyanın 
konkret növlərini, onların strukturunu, xassələrini, hərəkət və inkişaf qanunlarını 
öyrəndiyi kimi, heç bir fəlsəfi təlimdə "materiya" anlayışına və onunla bağlı olub 
mühüm dünyagörüşü əhəmiyyəti kəsb edən varlıq və təfəkkür, təbiət və ruh, maddi 
və ideal, habelə hərəkət, məkan və zaman kateqoriyalarına müraciət etmədən keçi-
nə bilməz. 
Materiya anlayışı mühüm fəlsəfi kateqoriya kimi insanı əhatə edən aləmin öy-
rənilməsi prosesində işlənmişdir. Öz əməli fəaliyyətində canlı və cansız təbiətin 
bir-birlərindən kəmiyyət və keyfiyyətcə fərqlənən çox müxtəlif predmet və hadisə-
ləri ilə qarşılaşan insanları lap qədimdən belə bir məsələ düşündürmüşdür: Dünya-
dakı müxtəlif cisim və hadisələri bir-birilə bağlayan maddi əsas varmı, dünyanın 
sonsuz müxtəlifliyinin vəhdəti haqqında danışmaq olarmı? Həyat təcrübəsinin, son-
ralar, isə həm də elmi biliklərin inkişafı gedişində filosoflar belə bir ümumi əsasın 
olması fikrinə gəlmişlər. Bu ümumi əsas onların hamısının insan şüurundan xaricdə 
və ondan asılı olmadan mövcud olmalarıdır. Məhz insan şüurundan xaricdə və on-
dan asılı olmadan obyektiv reallıq kimi mövcud olanı ifadə etmək üçün fəlsəfədə 
materiya anlayışı işlədilir. Onun haqqında ilk təsəvvürlər hələ qədim fəlsəfədə irəli 
sürülmüşdür. 
Materiyanın növləri, quruluşu və xassələri barədə o zaman irəli sürülən və təbi-
ətşünaslığa aid olan bu məsələ onun tərəfindən, həm də təbiətin eksperimental təd-
qiqi əsasında, təbiət haqqında məsələləri zəruri təcrübi faktlara əsaslanmayan əqli 
quraşdırmalar vasitəsi ilə həll etməyə çalışan və özünü "elmlər elmi" kimi qələmə 
verən naturfəlsəfə mövqeyindən həll olunurdu. Həmin mövqedən çıxış edərək bü-
tün mövcudatın ilk əsasını tapmağa çalışan Qədim Dövr materialistləri belə əsas ki-
mi götürdükləri materiyanı onun bilavasitə duyğu ilə qavranılan konkret növlərin-
dən birinə, yaxud bir neçəsinə müncər edirdilər. Məsələn, Qədim Şərq (Misir, 
Hind, Çin) fəlsəfəsində od, su, torpaq, hava və s. kimi ünsürlər bütün şeylərin əmə-
lə gəldiyi və məhv olaraq çevrildiyi ilk əsas kimi götürülürdü. Şeylərin bu ilk əsas-
mı və başlanğıcını Qədim Yunan fəlsəfəsində Milet məktəbinin (e.ə.VI-V əsrlər) 
nümayəndələrindən Fales suda, Anaksimen havada görürdü. Həmin filosofları nə-

---

186
zərdə tutaraq Aristotel yazmışdı ki, onlar ancaq bir maddi başlanğıcı, məhz bütün 
şeylərin ibarət olduğu hər şeyin əmələ gəldiyi və məhv olaraq ona çevrildiyi şeyi 
bütün cisimlərin başlanğıcı saymışlar. Həmin məktəbin digər nümayəndəsi Anaksi-
mandr isə şeyləri əmələ gətirən ilk əsası-materiyam onun konkret hissi formaların-
dan hər hansı birinə müncər etməyərək hər şeyin əsasında sonsuz, qeyri-müəyyən 
və daim dəyişilən maddi başlanğıc olan "apeyronun" durduğunu söyləyirdi. Bunun-
la da o, materiyanın fəlsəfi anlayışının işlənməsi yolunda ilk addım atmışdı. Qədim 
dövrün görkəmli dialektiki olan Heraklit isə odu hər şeyin başlanğıcı sayaraq bil-
dirmişdir ki, bütün şeylər oddan əmələ gəlir və məhv olaraq ona çevrilir. 
Beləliklə, həmin filosofların fikrincə, bütün şeylər yaransalar da heçdən deyil, 
başqa cisimlərdən yaranır və heçliyə deyil, başqa şeylərə çevrilir. Buradan müasir 
elmin də qəbul etdiyi belə nəticə çıxırdı ki, əbədi şeylər yoxdur, ancaq onların əsa-
sında duran, bütün şeylərin təşkil olunduğu ilk əsas vardır. Bu ilk əsası ifadə et-
məkdən ötrü fəlsəfədə