Microsoft Word islom ensik ziyouz com doc

www.ziyouz.com kutubxonasi 
132
bolalar uchun yasalgan odam shaklidagi qo‘g‘irchoqlar taqiq doirasiga kirmaydi. 
Ulamolarning bergan fatvolariga ko‘ra, musulmonlarga fahsh va uyat narsalarni ifoda 
etuvchi rasmlar, but, sanam va ikona tasviridan boshqa tasviriy san’at turlari 
taqiqlanmaydi. 
Musulmon Sharqi 8-11-a.larda taraqqiyotda Rarbdan oldinda edi: g‘arb olimlari 
musulmon faylasuflari va tabiblaridan saboq olishgan; g‘arb savdogari I. dunyosidagi 
savdoning ko‘lamiga havas bilan qaragan; sharq tovarlari g‘arbda zebi ziynat mollari 
hisoblangan. Sharq shaharlarining boyligi va hashamati G’arb uchun afsonadek 
tuyulgan. Bularning barchasida asosiy mafkura vazifasini bajargan I.ning ijobiy xizmati 
buyuk, albatta. Ammo 12-13-a.lardan keyin musulmon dunyosi dastlab turg‘unlik, so‘ng 
tanazzulga yuz tuta boshladi. Ba’zilar konservativ (qotib qolgan) din sifatida I. 
taraqqiyotga to‘siq bo‘ldi, deya unga katta ayb qo‘ymoqchi bo‘ladilar. Aslida so‘nggi o‘rta 
asrlarda yuz bergan musulmon dunyosining tushkunligi juda murakkab ijtimoiy-iqtisodiy 
omillar bilan bog‘liq bo‘lib, o‘sha davrdagi I.ning o‘zi ana shu tushkunlikning muayyan 
shakldagi ifodasi edi. 19-a. boshidan 20-a.ning 2-yarmigacha o‘tgan bir yarim asrlik 
davr I.ning rivojlanishida muhim burilish bosqichi bo‘ldi. Sharq mamlakatlarining 
ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishidagi o‘zgarishlar yangi sinf - milliy burjuaziyaning vujudga 
kelishi, milliy ozodlik harakatining avj olishi - bularning hammasi I.ning jamiyatdagi 
mavqeiga bo‘lgan qarashlarda ham, ijtimoiy hayotdagi yangaliklarni I. nuqtai nazaridan 
baholashda ham o‘zgarishlar yasadi. I. diniy-falsafiy va huquqiy me’yorlarining yangi 
tarixiy sharoitga moslashish jarayoni 19-a. o‘rtalaridan boshlanib, hoz.gacha davom 
etmoqda. Bu jarayonni ko‘pgana tadqiqotchilar "I. islohotchiligi" deb ataydilar, u xristian 
reformatsiyasvdan tubdan farq qiladi. Bu tafovut, birinchidan, shundan iboratki, mazkur 
jarayonlar turli davrlarda, turlicha muayyan tarixiy sharoitlarda ro‘y berdi. Ikkinchidan, 
"I. islohotchiligi" dunyoviy hayotning turli jihatlarini diniy nuqtai nazardan qayta 
baholashda namoyon bo‘ldi va sof ilohiyotga doir masalalarga u qadar daxli bo‘lmadi. 
Uchinchidan, I.da xristianlarnikiga o‘xshash cherkov bilan ruhoniylarni bog‘lab turuvchi 
tizim bo‘lmaganidan I.dagi islohotlar xususiyatiga jiddiy ta’sir qildi. 
O’rta asrlarda tarkib topgan musulmon sudlov tizimida katta o‘zgarishlar yuz berdi. 
Musulmon huquqi tizimining o‘zi ham muayyan darajada o‘zgardi: shariat sudlari huquqi 
asta-sekin cheklana bordi; 19-a. o‘rtalariga kelib, usmoniylar imperiyasi hududida 
shariat sudlari va dunyoviy sudlarning vakolati butunlay chegaralab qo‘yildi. Bir qancha 
mamlakatlarda shariatda ko‘zda tutilmaydigan jinoyat kodekslari va b. huquqiy hujjatlar 
joriy qilindi. Misrda Muhammad Alining islohotlari va usmoniylar imperiyasidagi tanzimat 
siyosati (islohotlar) tufayli I.ning ijtimoiy hayotdagi mavqeida muayyan o‘zgarishlar ro‘y 
berdi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish talablari musulmon ilohiyotchilari va 
huquqshunoslarini I.ning bir qancha an’anaviy qoidalarini yangicha talqin etishga majbur 
eta boshladi. Biroq, bu jarayon oson kechmadi va uzoqqa cho‘zilib ketdi. Bu, jumladan, 
musulmon mamlakatlarida bank tizimini yaratish joizmi (yoki gunohmi) degan masala 
yuzasidan boshlangan munozarada o‘z aksini topdi. 1899 y. muftiy Muhammad Abdu 
bank omonatlari va ulardan foiz olish sudxo‘rlikka kirmaydi, binobarin, u man qilingan 
ribo hisoblanmaydi, degan fatvo chiqardi. Bu fatvo mavjud moliya tizimini milliy 
sarmoyadorlar manfaatiga moslashtirdi. Musulmon mamlakatlarida tadbirkorlikning avj 
olishi shariat qoidalarini ham, musulmonchilikdagi boshqa an’anaviy tamoyillarni ham 
yangacha talqin qilishga olib keldi. Ijtimoiy ong sohasida ro‘y bergan o‘zgarish juda 
muhim rol o‘ynadi. Bu, avvalo, milliy o‘zini anglash jarayoniga taalluqlidir. Shu jarayon 
davomida I.ning barcha musulmonlarning birliga to‘g‘risidaga an’anaviy qoidasi 
yangacha ma’no kasb etdi. Jamoliddin al-Afg‘oniy musulmonlarning birdamligi g‘oyasini 
ko‘tarib chikdi. M. Abdu, J. Afg‘oniy, Rashid Rizo va b.ning g‘oyalari milliy ozodlik 

---

Islom Ensiklopediyasi