Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi

ƏDƏBİYYAT 

1.  В.К.Смирнов, Е.Л.Талисман, В.М.Капустин, И.А.Бабаева. Промышленный опыт среднетемпературной изомери-

зации легкой бензиновой фракции // Нефтепереработка и нефтехимия. – 2005, № 2, с. 14-17. 

2.  T.F.Degnan, C.R.Kennedy. Impact of Catalyst Acid/Metal Balance in n-Hexadecane Hydroisomerization and 

Hydrocracking. Ind. Eng. Chem. Res., 1996, v. 35, p. 386. 

3.  E.T.Zeynalov, F.Z.Abuzərli, E.Ə.Hüseynova, K.Y.Əcəmov. Seolittərkibli katalizatorlar üzərində heksanın çevrilməsi. 

Neftin, qazın geotexnoloji problemləri və kimya ETİ  “Elmi əsərlər” XIV cild,

 2013.

 

 

 

PEDAQOJİ UNİVERSİTETLƏRİN KİMYA FAKÜLTƏSINDƏ QEYRI-ÜZVİ KİMYA 

MÜHAZİRƏLƏRİNiN KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALATI İLƏ ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİ 

 

Şükufə HACIYEVA 

ADPU 

[e-mail] 

 

Kənd təsərrüfatının kimyalaşdırılması problemlərin öyrənilməsində kimya və biologiya müəllimləri hazırlayan pedaqoji 

Universitetlərin kimya-biologiya fakültəsi qarşısında da mühüm vəzifələr durur. Bu vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə 

yetrilməsi üçün qeyri-üzvi kimya mühazirələrinin , laborator məşğələlərin, həmçinin universitetin tədris-təcrübə sahəsində 

görüləcək işlərin kənd-təsərrüfat istehsalatı ilə bilavastə əlaqələndurməyi vacib hesab edirik. 

Pedaqoji Universitetlər üçün hazırda qüvvədə olan qeyri-üzvi kimya proqramında giriş, atom-molekul təlimi , əsas 

kimya anlayışları  və qanunları, radioaktivlik və atomun nüvəsi, dövri qanun və D.İ.Mendeliyevin kimyəvi elementlərin 

dövri sistemi, su, məhlullar, elektrolitik dissosiasiya nəzəriyəsi,qeyri-üzvi birləşmələrin  əsas sinifləri, VII-I qrupun əsas 

yarım qrup elementləri, I-VIII qrupun əlavə yarimqurup elementləri mövzularını  kənd –təsərrüfat istehsalatı ilə 

əlqələndirmək olar. Aşağıda I qrupun əsas yarım qrup elementlərinin kənd-təsərrüfatı istehsalatı ilə  əlaqələndirilməsi 

üzərində müxtəsər də olsa dayanmağı münasib bilirik. 

Bu yarımqrup elementlərinin tədrisi zamanı mövzunu kənd-təsərrüfatı istehsalatı ilə  aşağıdakı kimi əlaqələndirmək 

olar. 2 saat mühazirə üçün nəzərdə tutulan bu mövzunun tədrisində müəllim  əvəlcə dövrü sistemdə mövqelərinə  və 

atomlarının qurluşuna  əsasən Na və K-ın ümumi xarakteristikası fiziki-kimyəvi sabitləri, təbiətdə tapılması, alınması  və 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

130 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

xassələri haqqinda məlumat verir. Sonra isə  hər iki elementin mühüm birləşmələri üzərində dayanır. Müəllim qələvi 

metalların mühüm duzlarının xassələrinin və  tətbiq sahələrinin ümumi xülasəsi haqqında məlumat vererkən tələbələrin 

nəzərinə çatdirır ki, I qrupun əsas yarımqrup lementlərindən kənd  təsərrüfatında  ən çox tətbiq olunan Na və K-un 

birləşmələridir. Bu elementıərdən əsasən kalium kənd təsərrüfatı bitgilərinin əsas qida elementıərindən biridir.     

Makroelemetlər sırasına daxil olan kaliumu bitkilər ion şəklində  mənimsəyir. Müəyyən edilmişdir ki, kalium ionu 

bitkilərdə gedən bir çox biokimyəvi proseslərdə, o cümlədən maddələr mübadiləsində  iştirak edir. Bitkilərdə 

karbohidrogenlərin  əmələ  gəlməsi üçün kalium hökmən lazımdır. Kənd təsərrüfatında gübrə kimi istifadə olunan kalium 

duzlarmdan ən lazımlısı silvinit KCl . NaCl və kainitdir - KCl . MgS04 . 3H20 . Silvinit mineralının tərkibində 14 - 18% , 

kainitdə 10 - 12% K20 (təsiredici maddə) vardır. 

Texniki kalium - xlorid duzu həm sərbəst, həm də kaliumun digər duzlan ilə qa- rışıq  şəkildə  kənd təsərrüfatında 

istifadə olunur. 

Gübrə kimi tətbiq edilən kalium duzlarından biri də kalium - sulfatdır. Tərkibində  təsiredici maddə çox olmasa da 

(K20-46-48%) istənilən kənd təsərrüfatı bitkiləri tərəfmdən çox yaxşı mənimsənilir. Bu duzu aşağıdakı üsulla alırlar : 2KC1 

+ 2MgS04 = K2S04. MgS04 + MgCl2 K2S04 . MgS04 + 2KC1 = 2K2S04 + MgCl2 

Doğrudur, bu duz bir qədər baha başa gəlir. Lakin hiqroskopik xassəyə malik olmaması onun saxlanılması və daşınması 

üçün şərait yaradır. 

Başqa bir kalium gübrəsi olan potaş (K2C03) haqqmda da tələbələrə  məlumat verilməlidir.  Ən ucuz və keyfıyyətcə 

yaxşı kalium gübrəsi olan potaşın tərkibində 

68% təsiredici maddə vardır. Bu gübrə yaxşı qələvi xassəyə malik olduğundan onu yalnız turşulaşdınlmış torpaqlara 

vermək lazımdır. Torpaq sulannda kalium - karbonat dissosiasiya edir: 

K2C03 



K+ + K2C03 



2K+ + C02-3 

Bu zaman bitkilər üçün qida mənbəyi olan kalium ionu hissəcikləri torpaq məhlulunda qalır. Kalium ionunun çox 

hissəsi toıpağın kolloid hissəcikləri tərəfındən udulur, belə halda bitki köklərinin onu (K+ - y) mənimsəməsi çətinləşir. Bu 

səbəbdən də torpaqda kalium çox olsa da bitkilər ondan lazımınca istifadə edə bilmirlər. 

Ən qatı gübrə kalium - xloriddir (KCl) . Tərkibində 50 - 62% təsiredici maddə vardır. Həm sərbəst , həm də digər 

kalium duzları ilə qanşıq  şəkildə istifadə olunur. Lakin bu duzun tərkibində olan CI- ionu bütün bitkilər tərəfındən yaxşı 

mənimsənilmədiyindən bu gübrənin istifadə olunması o qədər də geniş yayılmamışdır. Bu səbəbdən də torpaqda K+ -ionunu 

saxlayıb, CI- ionunu kənar etmək lazımdır.Tərkibində C1 olan kalium gübrələrini torpağa adətən payızda səpirlər ki, toxum 

yetişənədək və kök sistemi torpaqdan K+ - ionunu mənimsəyənədək ardıcıl yağışlar Cl ionunu yuyub dərinliyə aparsın. 

İki qat gübrə kimi istifadə olunan KN03 gübrəsinin tərkibində bitkilər üçün əsas qida hesab olunan üç elementdən (N2, 

P, K) ikisi / kalium və azot / vardır. Bu duzun əhəmiyyəti haqqında hələ D.İ.Mendeleyev "Kimyanm əsaslan"  əsərində 

göstərmişdi. 

Bitkilər hər il torpaqdan külli miqdarda kalium mənimsəyirlər. Ona görə də tor- paqda kalium gübrəsinə olan təlabat 

artır. Torpağa kalium - gübrəsi verilmədikdə bitkilər gec böyüyür, yarpaqları saralır, gövdəsi nazik və kövrək olur. Kifayət 

qədər kalium gübrəsi alan bitkilər isə yüksək məhsuldarlıqla yanaşı quraqlığa dözümlü olur, qışda şaxtadan donmurlar. Bu 

da hüceyrədə sulu karbon turşuların artması və osmotik təzyiqin çoxalması ilə izah olunur. Cavan bitkinin kalium gübrəsinə 

olan tələbi daha çoxdur. 

Kənd təsərrüfatı praktikasında hektara 30 - 90 kq K20 / təsiredici maddə /səpmək nəzərdə tutulmuşdur. Eyni zamanda 

həmin torpağa hansı bitkinin əkilməsi də nəzəyrə alınmalıdır. 

Çuğundur, kartof, paxlalı bitkilər, günəbaxan daha çox kalium gübrəsi tələb edir. Torpaq tərəfındən mənimsənilən lkq 

K20 əlavə 8 kq taxıl, 35kq kartof, 40 kq şəkər çuğunduru alınmasına səbəb olur. 

Kalium bitkilərdə fotosintez prosesinə  və toxumun cüeərməsinə kömək edir. Canlı orqanizmlərdə kalium əzələ 

hüceyrələrinin normal işi və əsəb sistemi üçün əvəzsizdir. 

Kalium bitki zülallarının  əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Bitkilərin cavan hissələri və meristemaları kaliumla daha 

zəngindir. Kaliumun azlığı paxlalı və dənli bitkilərdə daha çox nəzərə çarpır və bitkilərdə göbələk xəstəliyinə qarşı həssaslıq 

artır, olmaması isə bitkilərin məhvinə səbəb olur. 

Kalium həm də bitkilərin qışa davamlılığmı artırır. Fosfor gübrəsi ilə birlikdə verildikdə quraqlığa qarşı müqaviməti 

artırır. Məhsulun yetişməsini sürətləndirir. 

Bitkilərdə kalium K+ ion şəklindədir. İonun bir hissəsi hüceyrə şirəsinin tərkibində olur. Digər hissəsi isə hüceyrənin 

struktur elementləri tərəfındən udulur. Bitki hüceyrələrində bu ionlar əsasən protoplazmada yerləşir. Hüceyrənin nüvəsində 

onlar hiss olunmurlar. Çoxalma və  nəsil artırma proseslərində kalium iştirak etmir. Buna baxmayaraq kaliumun bitki 

həyatmda yeri və rolu böyükdür. 

Kalium bitkinin kökündə, gövdəsində, yarpaqlannda olur. Belə ki, vegetativ orqanlarda kaliumun miqdarı nüvədəkinə 

nisbətən daha çoxdur. Daha bir xarakterik xüsusiyyəti : cavan bitkilər kaliumla yaşlı bitkilərə nisbətən daha zəngindir. 

Müəyyən edilmişdir ki, kalium ionu bitki hüceyrələrində üzvi maddələrin sintez olunmasmı  fəallaşdırır, xüsusən 

karbohidrogenlərin əmələ gəlməsinə bu ionlar güclü təsir edirlər. 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

131 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Əgər kalium çatmasa bitkilər karbon qazını pis mənimsəyir və yeni karbohidrogen molekulunun sintezi üçün karbon 

qazı "xammalı" çatmır. Beləliklə  də bitkilərdə karbohidrogen ehtiyatı azalır. Belə hal meyvələrdə daha tez büruzə verir. 

Onlarda  şirinlik normal kalium ionu alan meyvə  və  tərəvəzə nisbətən az olur. Nişasta da həmçinin karbohidratdır. Onun 

məhsulda toplanmasına da kalium güclü təsir edir. 

Kalium ionu maddələrin azot mübadiləsinə də təsir edir.O, çatmadıqda hüceyrələrdə ammonyak artıqlığı əmələ gəlir. 

Bu da bitkilərin zəhərlənməsinə və məhvinə səbəb olur. Kalium bitkilərin tənəffüsünə də güclü təsir göstərir. Tənəffüs nə 

qədər intensiv gedərsə, oksidləşmə prosesi də bir o qədər fəal olar. Bu halda çoxlu üzvi maddələr üzvi turşulara çevrilir. 

Turşu artıqlığı isə ola bilər ki, zülalların miqdarının aşağı düşməsinə  təsir göstərər. Bunun məhsulu göbələklər və 

bakteriyalar üçün əlverişli mühitin yaradılması olur. Bu səbəbdən də kalium aclığı zamanı bitkilər erkən xəstəlik və 

ziyanvericilər tərəfmdən zədələnirlər. 

Bir sözlə, yaxşı məhsul almaq onu uzun müddət saxlamaq üçün bitkiləri kifayət qədər kaliumla doydurmaq lazımdır. 

Bitki orqanizmi üçün kalium duzlannı heç bir duzla əvəz etmək olmaz. Akademik A.Y.Fersman kalium gübrəsinin 

canlı orqanizm üçün əhəmiyyətindən danışarkən onu "həyatın əsası" adlandırmışdır. 

Kalium duzlannın yatağı Solikamskdadır. Bu da dünyada ən böyük yataqdır. 

Müəllim həmçinin natriumun da kənd təsərrüfatmda istifadə edilən mühüm duzlanndan Çili şorasının 

NaN03.NaCl.Na2S04.10H20 və buranı da göstərməlidir. Bundan başqa, NaCl -i kalium gübrələri ilə qarışdırıb torpağa 

verdikdə məhsuldarlıq xeyli artır. Natrium qismən kaliumu da əvəz edə bilər. 

Natrium ionu az dozada bütün bitkilərdə vardır. Dəniz bitkilərində onun miqdarı yüksəkdir /16 %- dək/. Heyvan 

orqanizmində natrium ionu kalium ionu ilə birlikdə əsəb impulslarmın verilməsinə xidmət edir. 

Natriumun duzları hüceyrələrdə osmotik tarazlığın saxlanmasını təmin edir. 

Açar sözlər: bitki, kalium, sintez, qeyri-üzvi, maddə. 

 

 

 

YENİ KÜKÜRDÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN SİNTEZİ VƏ ANTİOKSİDANT XASSƏLƏRİ     

 

Emin QƏRİBOV, Mirzə ALLAHVERDİYEV  

AMEA akad. Ə.M.Quliyev adına Aşqarlar Kimyası İnstitutu 

[e-mail] 

 

Müxtəlif sinif kükürdüzvi birləşmələrinin sintezi və onların quruluşu ilə antioksidləşdirici xassələri arasında əlaqənin 

öyrənilməsi sahəsində aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, tsiklik tiokarbamidlər yüksək antioksidləşdirici xassə 

göstərərək, kumolun oksidləşməsinin qarşısını alır. Bu sahədə aparılan işləri davam etdirərək, asetilasetonun metil-, fenil- 

və toliləvəzli tiokarbamidin benzaldehid ilə üçkomponentli kondensləşməsi triflüorsirkə turşusu katalizatoru iştirakı ilə 

aparılmış və müvafiq tsiklik tiokarbamidlər sintez edilmişdir:  

 

1. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

CH

2

O; R

3

 = CH

3

CH

2

O; R

4

 = CH

3

; R

5

 = H

 

2. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH=CHCH

2

O; R

4

 = CH

3

; R

5

 = H

 

3. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

COCOOCH

2

CH

2

O; R

4

 = CH

3

; R

5

 = H

 

4. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

; R

4

 = CH

3

; R

5

 = H

 

5. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

CH

2

O; R

3

 = CH

3

CH

2

O; R

4

 = OCH

3

; R

5

 = H

 

6. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH=CHCH

2

O; R

4

 = OCH

3

; R

5

 = H

 

7. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

COCOOCH

2

CH

2

O; R

4

 = OCH

3

; R

5

 = H

 

8. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

; R

4

 = OCH

3

; R

5

 = H

 

9. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

CH

2

O; R

3

 = CH

3

CH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = H

 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

132 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

10. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH=CHCH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = H

 

11. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

COCOOCH

2

CH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = H

 

12. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

; R

4

 = H; R

5

 = H

 

13. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

CH

2

O; R

3

 = CH

3

CH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = OH

 

14. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH=CHCH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = OH

 

15. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

COCOOCH

2

CH

2

O; R

4

 = H; R

5

 = OH

 

16. R

1

 = C

6

H

5

; R

2

 = CH

3

; R

3

 = CH

3

; R

4

 = H; R

5

 = OH

 

Üçkomponentli kondensləşmə 65-70°C-də 2-4 saat müddətində başa çatır. Reaksiyanın gedişi nazik təbəqəli xromotoq-

rafiya üsulu ilə tənzim edilir. Alınmış birləşmələrin quruluşu İQ və 1H, 13C NMR spektroskopiya ilə təsdiq edilmişdir.  

Sintez edilmiş birləşmələrin antioksidləşdirici xassəsi kumolun oksidləşməsində yoxlanılmışdır. Aparılan tədqiqatlar-

dan məlum olmuşdur ki, sintez olunmuş tsiklik tiokarbamidlər model reaksiyalarda oksidləşmə zəncirini qıraraq oksidləşmə 

prosesini dayandırır. Digər tərəfdən məlum olmuşdur ki, sintez edilmiş birləşmələr və onların  əmələ  gətirdiyi reaksiya 

məhsulu əmələ gələn kumolhidroperoksidi katalitik olaraq molekulyar məhsullara parçalayır.  

 

 

 

MALEİN ANHİDRİRDİ, NONİL SPİRTİ VƏ BUTİLMETAKRİLATIN İŞTİRAKI İLƏ 

ÖZLÜLÜK AŞQARLARININ ALINMASI 

 

Ələddin ƏHMƏDOV, Şahanə ƏZIMOVA, Elnarə HƏSƏNOVA 

AMEA Aşqarlar Kimyası institutu 

[e-mail] 

 

Sürtkü yağları kompozision tərkibə malik olub, müxtəlif funksional xassəli aşqarlardan ibarətdir və bu aşqarlar içəri-

sində mühüm əhəmiyyət kəsb edənlərdən biri də özlülük aşqarlarıdır.Onlar sürtkü yağlarının özlülük indeksinin qiymətini 

artırmaq üçün istifadə olunur. Özlülük indeksinin qiyməti nə  qədər yüksək olarsa, həmin yağın özlülüyü temperatur 

təsirindən daha az dəyişər və belə yağ qiymətli hesab edilər. Yağların özlülük-temperatur göstəriciləri onların kimyəvi 

tərkibi, təmizlənmə  dərəcəsi, istehsal texnologiyasının inkişaf səviyyəsi və s. ilə müəyyən edilir. Sadalanan faktorları 

dəyişməklə özlülük indeksinin lazımi qiymətinə nail olmaq olar. Ancaq yüksək özlülük indeksinə malik yağlar alınmasının 

ən sadə, iqtisadi cəhətdən səmərəli və etibarlı yolu neft yağlarının tərkibində özlülük aşqarlarından istifadə olunması hesab 

edilir, ona görə ki, kiçik maddi məsrəflə özlülük  aşqarlarından istifadə etməklə istənilən nəticəni əldə etmək mümkündür. 

Məlum özlülük aşqarları (poliizobutilen, polimetilmetakrialt və s.) ya təlabatı ödəmirlər, ya da onların bəzilərinin 

istehsalı artıq dayandırılıb. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, yeni özlülük aşqarları alınması məsələsi olduqca aktualdı. 

Mütərəqqi texnologiya tətbiq etməklə də yüksək keyfiyyətli xammaldan özlülülük indeksi yüksək olan yağlar istehsalı 

mümkün deyildir. Ona görə də yağların özlülük indeksini yüksəltmək üçün onlara bir qədər aşqar qatırlar. 

Sürtkü yağlarının özlülüyünü artıran aşqarlar özlülüyü yüksək olan sintetik polimerlərdir.  

Özlülük aşqarları kimi poliizobutilenlər, polialkilmetakrilatlar və digər vinil monomerlərinin yağda həll olan polimer və 

birgə polimerləri istifadə edilmişdir. Ancaq sürtkü yağlarının istismar şəraiti yeni növ texnikanın yaradılması ilə sərtlənir və 

onların tərkibində istifadə edilən özlülük aşqarları göstərilən şəraitdə öz stabilliklərini itirərək destruksiyaya uğrayırlar və 

nəticədə yağların özlülüyü qəbul edilmiş normadan aşağı düşür ki, bu da öz növbəsində maşın və mexanizmlərin vaxtından 

tez sıradan çıxmasına səbəb olur. Ona görə də dünya miqyasında destruktiv təsirlərə qarşı daha davamlı özlülük aşqarların 

alınması istiqamətində tədqiqatların aparılması aktualdır.  

Bu gün xaricdə istehsal edilən özlülük aşqarlarının  əksəriyyəti modifikasiya edilmiş polialkilmetakrilatlardır. 

Respublikamızda isə bu istiqamətdə aparılan işlər isə yalnız elmi-tədqiqat səviyyəsindədir. 

Elmi araşdırmalardan məlum olur ki, hələlik tələbata tam cavab verən özlülük aşqarı yoxdur və destruksiyaya qarşı 

davamlı özlülük aşqarlarının sintezi və tədqiqi istiqamətində aparılan elmi işlər neft kimyasının aktual problemlərindən biri 

olaraq qalmaqdadır. 

Bütün bu çatışmazlıqları  nəzərə alaraq özlülük indeksi yüksək olan aşqarlar almağa nail olmuşuq. Bunun üçün elmi 

tədqiqat işimizdə biz malein anhidridi, nonil spirti və butilmetakrilatdan istifadə etmişik. 

İş metodiki olaraq belə aparılır.Din–Stark tutucusu ilə  təchiz olunmuş üçboğazlı kolbaya təyin olunmuş miqadarda 

reagentlər  əlavə edilmişdir. Suyu isə azetrop qovmaq üçün toluoldan istifadə edilib. Reaksiya 120-130 C°temperaturda, 

KУ2 kationidinin iştirakı ilə aparılıb. Su ayrılması dayananadək davam etdirirlir və sonda KУ2 kationidi süzülərək 

sistemdən kənarlaşdırırlır. Reaksiya aşağıdakı kimi gedir.

 

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

133 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

 

CH

CH

CO

CO

CO

CH

3

(CH

2

)

7

CH

2

OH

CH

CH

CO

CO

OH

CH

2

(CH

2

)

7

CH

3

-HOH

+

 

Daha sonra malein anhidridi və nonil spirtinin sintezindən alınmış maddəni butilmetakrilatla sopolimerləşdirdik. 

Reaksiya isə belə gedir

. 

CH

CH

CO

CO

OH

CH

2

(CH

2

)

7

CH

3

CH

3

-CH

2

-CH

2

-O-C-CH=CH

2

O

CH

CH

CO

CO

OH

CH

2

(CH

2

)

7

CH

3

CH

2

-CH-C-O-CH

2

-CH

2

-CH

2

-CH

3

O

+

 

Alınan sopolimerin neft yağında həll olmasını yoxladıq və İ-40 yağında özlülük indeksini təyin etdik. İ40 yağında 40 və 

100 C° temperaturlarda 2, 3 və 5 %li məhlulunu hazırlayaraq özlülük indeksi təyin edilib. Aldığımız maddənin sayəsində 

yağın özlülüyünün artdığını müşahidə etdik. İQ metodu vasitəsilə maddənin quruluşu təsdiq olunub.

 

 

 

C1-C6 MONOKARBON TURŞULARI VƏ ONLARIN α-XLOR ƏVƏZLİ       

TÖRƏMƏLƏRİNİN VİNER VƏ PLATT İNDEKSİNİN HESABLANMASI. 

 

Vəfa KƏRİMLİ 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

 

Topoloji indeks dedikdə kimyəvi qrafın strukturunu xarakterizə edən,riyazi hesablamalar yolu ilə  əldə olunan ədədlər 

nəzərdə tutulur. Topoloji indeksin mahiyyəti maddənin qurluşunu ifadə edən qrafın riyazi xarakteri ilə maddənin fiziki-kimyəvi 

xassələri arasında asılılığı müəyyən etməkdən ibarətdir. 

 İlk indeks növlərindən olan Viner indeksi G-qrafı üçün  (G)- ilə işarə olunur və aşağıdakı kimi hesablanır: 

(G)= ½∑Dij 

Dij-uzaqlıq matrisasında qrafın hər bir elementinin ən qısa yolla i- təpəsi ilə j-təpəsini birləşdirən tillərin sayını 

göstərir.Belə ki Viner indeksini hesablamaq üçün birləşmənin qrafına əsasən onun matrisası qurulur.Matrisanın elementləri 

cəmlənərək ½ misli tapılır. 

 C1-C6 

monokarbon 

turşuları və onların α-xlor əvəzli törəmələrinin hesablanmış Viner indekslərinin ədədi qiyməti 

aşağıda göstərilmişdir: 

 

Maddə Viner 

indeksi  Maddə Viner 

indeksi 

CH

3

COOH 

CH

2

ClCOOH 

7 CH

3

(CH

2

)

3

COOH 

CH

3

(CH

2

)

2

CHClCOOH 

16 

CH

3

CH

2

COOH 

CH

3

CHClCOOH 

10 CH

3

(CH

2

)

4

COOH 

CH

3

(CH

2

)

3

CHClCOOH 

19 

CH

3

(CH

2

)

2

COOH 

CH

3

CH

2

CHClCOOH 

13 CH

3

(CH

2

)

5

COOH 

CH

3

(CH

2

)

4

CHClCOOH 

 

22 

 

Geniş istifadə olunan indekslərdən biri olan Platt indeksi Viner indeksindən fərqli olaraq tillərin (kimyəvi rabitənin) 

sayına,birləşmə ardıcıllığına və qonşuluq matrisasına əsaslanır.Platt indeksi F(G) ilə işarə olunur və aşağıdakı formul ilə ifadə 

olunur: