Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

175 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

Otuz içıp kıkralım, 

Yakar kopup səgrəlim, 

Arslan layu kökrəlim, 

Kaçtı sakınç, səwnəlüm 

Üç dəfə içib qışqıraq, 

Yuxarı tullanaq, 

Aslan kimi kükrəyək, 

Qaçdı kədər, sevinək (2-DLT, I, 198). 

 

Yigitlərig işlətü, 

Yığac, yemiş yığatu, 

Kulan, keyik awlatu, 

Bədhrəm kılqı awnalım 

İgidləri işlədək, 

Ağac, meyvə silkədək 

Qulan, geyik ovladaq 

Bayram edib ovunaq (2-DLT, I, 293). 

I  şəxsin cəminə dair işlədilən nümunələrdə orta əsr yazılı nümunələrində  işlənən  -alım, -əlim  şəkilçisindən və 

tı

4

şəkilçisindən istifadə olunmuşdur. 

 -alım, -əlim  şəkilçisi müasir Azərbaycan dilində  işlənməsə  də, Türkiyə türkcəsində öz izlərini qoruyub saxlaya 

bilmiş  və hal-hazırda da I şəxsin cəminin  şəxs  şəkilçisi kimi işlənməkdədir. Digər  şəkilçi olan -tı

4

  şəkilçisi isə felin əmr 

formasının I şəxsinin cəminin şəxs şəkilçi kimi deyil, yəni qrammatik şəkilçi kimi deyil, feldən fel düzəldən leksik şəkilçi 

kimi dilimizdə  işlənməkdədir.  Əsərdə isə II şəxsin və III şəxsin təkində, I şəxsin cəminə dair nümunələrə daha çox rast 

gəlinir. 

2) Əmr formasının inkarı morfoloji yolla -ma

2

 şəkilçisinin iştirakı ilə yaranır: oxunmasın, yazılmasın. 

“Türk-kün tapun, tənqrigə boynamağıl, 

Korkup anqar eyməkü oynamağıl, 

Gecə-gündüz tanrıya tapın, boyun qaçırma 

Ondan qorxub çəkinərək oynama. (2-DLT, III, 326). 

Karşıp adın üdürmə = Ona qarşı çıxma, başqasını seçmə (2-DLT, III, 18). 

Başlığ közüg yapsama, 

Yaşı onun sawrukar, 

Yaralı gözü qapama, 

Onun yaşı fışqırar. (2-DLT, I, 312). 

Dəniz olup taşma, Əlimdən gəlməyəcək işə tolaşma (4-106). 

Sultan aydır vəzirə: Çok söyləmə, 

Qarşı durub bana cavab söyləmə (4-49). 

Dürtüşürkən ala köndərin ufanmasın! (5-30). 

“Divani lüğət-it-türk” əsərində, o cümlədən digər türk dilli yazılı abidələri olan “Oğuznamə”, “Kitabi -Dədə Qorqud” 

və “Mehri və Vəfa” əsərlərindən gətirilən nümunələrdə əmr formasının inkarı morfoloji yolla -ma

2

 şəkilçisinin iştirakı ilə 

yaranmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, türk dilli əsərlərdə morfoloji yolla felin inkarlığının yaranması üstünlük təşkil 

edir. 

3)  Felin əmr forması gələcək zaman məzmunu ilə bağlı olur. Çünki əmr olunan hər hansı bir iş gələcəkdə icra olunur. 

“ Kuşka” etin, kəlsə kalı kutluğ yay, 

Tün, kün keçə alkınur ödhlək bilə ay” 

Qışa hazırlaş sən, gəlsə qutlu yay, 

Gecə-gündüz keçərək başa çatar zamanla ay (2-DLT, I, 418) 

Təgür məninq sawınu bilgələgə, ay = Çatdır mənim sözümü bilgələrə de. (2-DLT, III, 158).