Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

177 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

QARABAĞIN BƏZİ HİDROTOPONİMLƏRİNİN ETİMOLOGİYASI 

 

Aynurə ƏLİYEVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

 

Açar sözlər: toponim, hidronim, oykonim, antroponim, hidrotoponim. 

Hidronim və hidronimik vahidlər  əsasında yaranan toponimlər hidrotoponim adlanır. Ağdam və Füzuli bölgəsində 

mövcud olan Şahbulaq və Xatınbulaq oykonimləri bu qrupa daxil olan coğrafi adlardandır. 

Şahbulaq kəndi Ağdam rayonunun Maqsudlu inzibati ərazi vahidində, Qarabağ düzündə yerləşir. Oykonim kəndin 

ərazisindəki qədim bulağın – “Şahbulağ”ın adı ilə adlanmışdır. “Mənbələrə görə, XVII əsrdə I Şah Abbasın dayandığı 

(düşərgə saldığı) yer və oradakı bulaq Şahbulaq adlanırdı. Qədim Qafqaz Albaniyasının VII əsrdən məlum olan Tuçkatak 

dairəsinin (mahalının) sonrakı adının  Şahbulaq olduğu ehtimal olunur” [1, 564-565]. Şahbulaq hidronimi ”böyük bulaq”, 

“kür sulu bulaq” mənasındadır. 

Şahbulaq kəndi yaxınlığında  Şahbulaq dağ silsiləsi və XVIII əsrə aid eyniadlı qala var. Qalanı Qarabağ xanlığının 

banisi  Pənahəli xan tikdirmişdir. Mirzə Camal Cavanşirin yazdığına görə, Pənah Əli xan Bayat qalasının strateji baxımdan 

zəif olduğunu və orada qoşun saxlamağın çətinliyini, iqlimin istiliyini nəzərə alaraq yeni müdafiə qalasını Tərnəküt adlanan 

yerdə Şahbulaq qalasını tikdirməyi qərara aldı. Arxa tərəfdən Şahbulaq dağının təbii müdafiə əhəmiyyəti,  Şahbulağın bol 

və təmiz suyu burada yaşayış üçün əlverişli şərait təyin edirdi. 1748-ci il Bayat müharibəsindən az sonra Bayatı tərk etmək 

üçün sürətlə  Şahbulaq qalası tikildi və Pənah xan öz iqamətgahını buraya köçürdü: “İndi Şahbulağın adı ilə  məşhur olan 

Tərnəküt qalasının binası qoyuldu. Məsləhətə görə Bayat qalasını  tərk etdilər.  Şahbulağındakı böyük çeşmə yanında qala 

tikərək, onun ətrafında yüksək yerdə geniş hasar hördülər, bazar, çarsu (meydan), hamam və  məscid tikdilər. Müsəlman 

(tarixi ilə) 1165 (1751/52)-ci ildə el camaatının bütün evləri – böyüklərin, sənətkarların, xanin yaxın adamlarının və 

xidmətçilərinin (ailəsi)  Şahbulağı qalasına köçürüldü” [4,113]. Pənahəli xan  öz iqamətgahını  Şuşaya köçürdükdən sonra 

Şahbulaq qalası tədricən tərk edildi. 

Yaşayış  məntəqəsindən bir qədər kənarda Şahbulaq dağ silsiləsi yerləşir. Şah sözü  toponimiyada yüksəklik, ucalıq, 

hündürlük, bəzən də böyüklük anlamlarında işlənir.  

Azərbaycanda şah sözü ilə yaranan toponimlər çoxdur. Məs.;  Şahdağ (Qusar r-nu), Şahbulaq dağı (Göranboy r-nu), 

Şahsevən kəndi (Ağcabədi, Kürdəmir rayonları), Şahbuz kəndi (Şahbuz r-nu), Şahkərəm kəndi (Daşkəsən r-nu), Şahqaya 

dağı (Qaradağ r-nu) və s. 

Türk mənşəli bulaq sözü ilə yaranan toponimlərimiz də çoxdur: Aydınbulaq (Şəki), Qarabulaq (Gədəbəy, Xankəndi, 

Qax, Oğuz), Daşbulaq (Şamxor,  Şəki, Xankəndi), Ağbulaq (Cəlilabad, Laçın, Tovuz, İsmayıllı, Xankəndi), Soyuqbulaq  

(Kəlbəcər, Laçın, Qazax), Xanbulaq (Yardımlı) və s. 

Bildirək ki, Azərbaycan ərazisində bulaq komponentli hidrooykonimlərin sayı 50-yə yaxındır. 

Xatınbulaq. Füzuli rayonunda Qarakollu inzibati-ərazi vahidində, Qarabağ silsiləsinin  ətəyində yerləşir. Xatınbulaq 

kənd adı Xatın və bulaq sözlərinin birləşməsindən ibarət olur, “Xatının bulağı” anlamını verir. 

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında  “xatın” sözü həm arvad, həyat yoldaşı”, həm də “qadın, xanım” anlamlarında 

işlənmişdir. Məs.: “Böylə digəc Dirsə xan xatununa cavab vermədi” (KDQ., B., 1988, s.38); “Qırq incə bellü qız ilə həlalın 

– Boyu uzun Burla xatun ağlayuban  şundan keçdi” [KDQ., s.45]; “Qısırca yengə derlər bir xatun vardı, ana 

ayıtdılar”[(KDQ., B., 1988, s.64]. 

Ə.Tanrıverdiyev qeyd edir ki, “xatın” titulu müasir ədəbi dilimizdə apelyativ kimi arxaikləşmişdir. “Xatın” fonetik 

variantında müasir Azərbaycan antroponimləri və toponimləri sistemində mühafizə olunmuşdur. Qadın adları sistemindəki 

Xatın, Xatun, Ayşaxatun və s. toponimlər sistemindəki Xatıncan, Xatınlı (Tovuz), Xatınbulaq (Füzuli) və s. vahidlər 

dediklərimizi təsdiqləyə bilər. Qeyd olunan  oykonim və hidronimlərdə “xatun” titullu (Xatun) antroponim əsasında 

formalaşmışdır” [2, 105]. 

Füzuli rayonundakı  Xatunbulaq kəndi öz adını bulaq adından almışdır.