Microsoft Word Materiallar Full

 

Ədəbiyyat 

1.  Azərbaycan toponimləri. Bakı, 2000. 

2.  Ə.Tanrıverdiyev. Türk mənşəli Azərbaycan antroponimləri. Bakı, 1996. 

3.  “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1988. 

4.  Qarabağnamələr. I kitab, Bakı, 1989. 

 

 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

178 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

FLEKTİV DİLLƏRDƏKİ AQQLÜTİNATİV ELEMENTLƏRİN STRUKTUR-TIPOLOJİ        

VƏ XRONOLOJİ ÖZƏLLİKLƏRİNƏ DAİR 

Aytən HACIYEVA 

Azərbaycan Dillər Universiteti, Nəsimi adına Dilçilik İnstitu 

[e-mail] 

 

Dil sistemində kök – aqqlütinasiya – flekstiv quruluşların bir-birini əvəzləməsilə struktur-tipoloji təkamülül ardıcıllğı-

nın kodlaşması  ideyası bu və ya digər nəzəri konsepsiyalar müstəvisində  hələ XIX əsr dilçiliyində  səsləndirilməyə 

başlamışdır. A.Şeyxerin naturalist dilçiliyində bir qədər ifrata varılan (bax: A.Axundov Ümumi dilçilik,B.,1979, s.26), 

N.Marrın stadial təkamül ideyalarında isə demək olar ki, vulqarizmə yuvarlanan (bax: Марр  Н.Я.  Яфетическая  теория. 

Программа  общего  курса  учения  о  языке.  Б., 1927, müqayisə et: Алпатов  В.М.  История  одного  мира.  Марр  и 

марризм.  М.,1991) bu ideyalar əslində özlüyündə sağlam məntiq rüşeymini ehtiva edirdi. Belə ki, dil təkamülü ilə bağlı 

filogenestik ehtimallar, eləcə də ontogenestik müşahidələr bəşər dilinin ilkin mərhələdə üzvlənməyən və situativ xarakterə 

malik simpraktik söz-cümlələrdən, daha sonra isə qeyri-situativ və qeyri-diffuz sözlərdən ibarət olduğunu söyləməyə əsas 

verir. Zamanla insan təfəkkürünün inkişafı söz>şəkilçi keçidini mümkün edir, daha sonra isə qrammatik məna sözün 

daxilinə doğru irəliləyərək flektiv elementləri törəyir. Bu mənada heç şübhəsiz ki, bütün flektiv təmauyüllü elementlərin 

qısa və ya üzunmüddətli, tarixə bəlli olan və ya olmayan aqqlütinativ “keçmiş”inin olduğunu söyləsək, düşünürük ki, heç də 

yanılmarıq. Konkret olaraq, Hind-Avropa dillərinin tarixi-tipoloji inkişaf mərhələlərini izləmiş V.V.İvanov  və bir çox 

başqaları adıçəkilən dillərin flektivliyinin aqqlütinativlikdən sonrakı  mərhələni təcəssüm etdirdiyini önə sürürlər.(bax: 

Иванов В.В. Об агглютинации в индоевропейском основообразовании и формообразовании / Понятие агглютина-

ции и агглютинативного типа языков. Л., 1961; s.24-28). Maraqlıdır ki, hətta sami dillər kimi daxilə pərçimlənmiş qəliz 

daxili fleksiya strukturuna malik dillər haqqında da təxmini oxşar fikir səsləndirilir, bu dillərdəki flektivliyin 

aqqlütinasiyaya yaxın mahiyyət kəsb etdiyi iddia edirlir.  

Flektiv quruluşlu dillərdəki aqqlütinativ elementləri  əks etdirdikləri struktur-tipoloji özəlliklərə  və xronoloji 

spesifikaya görə aşağıdakı qruplar çərçivəsində nəzərdən keçirmək olar: 

1) Erkən, yəni tipoloji baxımdan öncəki mərhələnin rudiment formaları kimi təzahür tapan faktlar 

Əslində,  ərəb və digər sami dillərindəki struktural anomaliya hallarının mövcud olması ilə bağlı müəyyən 

şübhələr doğuran faktları    təhlil edən V.Məmmədəliyev flektiv dillərlə aqlütinativ dillər arasında heç bir 

keçilməz «Çin səddi»nin olmadığını qeyd edir  (Məmmədəliyev V.Ərəb  ədəbi dilində felin zaman, şəxs və  şəkil 

kateqoriyaları. B., 1992. ;s.110). Ərəb,  akkad və digər qohum dillərin strukturunda yer alan aqqlütinativ xarakterli 

tipoloji sapma hallarının tədqiqində L.A.Lipin, N.V.Yuşmanov, Y.Q.Titov, V.P.Starınin, V.M.Məmmədəliyevvə 

digər dilçilərin araşdırmaları  məstəsna rol oynadığını söyləmək olar.İstənilən halda qeyd etməliyik ki, müəyyən 

təzadlı mülahizələrin yer almasına baxmayaraq, İ.A.Melçukun  araşdırmaları    da  ərəb dilindəki aqlütinativ 

ünsürlərin tədqiq işində  işində önəmli rol oynamış  və  hətta ümumi dilçilik nəzəriyyəçilərinin bu dillərin 

bərmənalı flektivliyi ilə bağlı  səsləndirdikləri fikirlərində yanıldıqlarını etiraf etməsinə (məsələn, bax: 

Реформатский А.А. Введение в языковедение. М., 1967; s.269; 285-286) təkan vermişdir). Müqayisə üçün deyək 

ki, C.Layonz isə ingilis dilindəki -s morfeminin ( [-s]; [-z]; [-iz] allomorfları ilə birgə) yarımaqlütinasiya (və ya 

«yarımfleksiya») hadisəsini təcəssüm etdirdiyini bildirmişdir (Лайонз  Дж.  Введение  в  теоретическую 

лингвистику.  К.:  Прогресс, 1978 ;s.250). Rus dilində növ kateqoriyasının formatı kimi orta əsrlərdən etibarən 

geniş  işləklik qazanmış  –ся affiksi bir çox rus dil tarixçiləri, o cümlədən N.A.Yanko-Trinitskaya tərəfindən 

aqqlütinasiya elementi kimi dəyərləndirilmişdir (daha ətrafl bax: Лукина С.Л.Русские возвратные глаголы и их