Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

290 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

obrazlarının təsviri ilə tamamlanır və bu əsərləri təhlil edərkən həm məkanı  həm də zamanı müstəqil olaraq təhlil etmək 

mümkündür. 

Kamal Abdulla Azərbaycan ədəbiyyatında roman, povest, hekayə, eyni zamanda şeirlərin və dram əsərlərinin müəllifi 

kimi tanınır. Xüsusilə  də yazıçının nəsr  əsərlərində xronotopun çoxqatlı elementlərini, zamanın və  məkanın semantik və 

simvolik dəyişikliklərə uğradılaraq mifik və mistik planda verildiyi görmək çətin deyil.  

Bu sahədə yazıçının “Sehrbazlar dərəsi” romanı xüsusilə qeyd edilməlidir. Romanda əsas hadisələr orta əsrlərdə 

cərəyan edir. Burada dərvişliyin, təriqətlərin və dində fikir ayrılıqlarının öz əksini tapdığını  nəzərə alsaq, eyni zamanda 

əsərdəki Ağ  dərviş obrazının yaydığı ideyaların  Həllac Mənsurun fikirlərinə uyğunluğunu qeyd etsək, anlayarıq ki, 

romanda tarixi zaman təxminən IX-X əsrləri əhatə edir. Lakin bu tarixi zaman kəsimi romanın sadəcə qılafını təşkil edir. 

Əsərin nüvəsində isə sakral-müqəddəsləşdirilmiş zaman  özünü göstərir. Zaman özü əsərin daxilində müstəqil bir obraz 

kimi çıxış edir. Zamanın axışı  hər  şeyi həll edir. İnsanlar zamanın konkret məqamlarının onların taleyini idarə etdiyinə, 

həyatlarını yönləndirdiyinə inam bəsləyirlər. “Gözətçilər yaxınlaşıb onu tanıdılar-tanımadılar büruzə verməyib rəsmi 

qaydada itaət edərək başçıları ondan gecənin adını soruşdu. Ürəyində “bilməsəm, nə edərsən?” deyə düşündüsə də dili ilə 

“Qıpqırmızı üfüq” cavabını verdi”. Göründüyü kimi bu epizodda gecə adlanan zaman kəsiminin öz çaları, önəmli bir 

funksiyası var. Bu funksiya qoruyuculuq funksiyasıdır. Gecənin rənginə görə insanlar təhlükəni və ya uğuru qabaqcadan 

müəyən edirlər. Real zamanın içində mistik-sakral zaman məfhumunun gizləndiyi də buradan meydana çıxır. Zaman 

məfhumunun özü mistifikasiya funksiyasını yerinə yetirir. Simvolika isə köməkçi xarakter daşıyır. 

“Sehrbazlar dərəsi” ronanında zamanın özəyini təşkil edən “zamansızlıq” ideyası  əsasən sehrbazların özləri ilə 

təkbətək qaldıqları “təkcənəlik zamanı”nda  əks olunur. Bu zaman kənardakılar üçün zaman həmişəki kimi axıb gedir. 

Sehrbaz üçün isə zaman zamansızlığa keçid edir. Sehrbaz “təkcənəlik zamanı”nda adını soyunur, sadəcə özü olur. Vird edir- 

bu isə sufilərin Yaradanı dönə-dönə zikr etməsi məqamı ilə paralellik təşkil edir. “Təkcənəlik zamanı” sanki fikirlərində 

qeyb olmuş insanın ekstaz halının ifadəçisi kimi çıxış edir. Bu zaman sehrbazlar ətraf aləmdən təcrid olunur, onların daxilən 

nələr küçirdiyini isə kimsə bilə bilməz. Aydın Talıbzadə romanda göstərilə “təkcənəlik vaxtı” ilə bağlı belə bir fikir bildirir: 

“Təkcənəlik vaxtında çəkilirsən xəlvətə, bir sən olursan, bir də yüyənsiz ruhun və ayrı heç nə. Dünya hər yerdən sovrulub 

yığılır içinə və sən zaman və məkandan çıxırsan”. 

Romanda əksər hallarda hadisələrin gecə vaxtı baş verməsi də bir işarədir. Gözəl Pərnisənin gecələr evdən çıxıb Cəllad 

Məmmədqulu ilə görüşməsi, Məmmədqulunun anasının oynaşını gecə vaxtı öldürməsi, Karvanbaşını ruh ilə gecə görüşməsi 

və s. əslində  qəhrəmanların qaranlığa doğru sürüklənən taleyindən xəbər verir. Rus etnoqrafı D.K.Zeleninin fikrincə,  

günorta və gecəyarısı sirli və kritik məqamlar hesab olunur. Əsərdə zamanın da zamansızlığa keçmə  məqamı bu sirlə və 

kritikliklə bağlıdır. “Elə  həmin gün axşam vaxtı  vəzir Məşdəli hüzurdan qayıdıb yaşadığı mülkə girəndə ürəyində  həm 

sevincə, həm də qorxuya bənzər birr hiss var idi. Şahın qəzəbindən canı qurtarmışdı-buna əlbəttə ki, şükür edirdi”. “O gecə 

mən Çərxi-fələyi tərk edəli ilk dəfə idi ki, gecə yatıb yuxu gördüm”.  “Axşamdan xeyli keçmiş  və gecə artıq düşmüşdü 

Karvanbaşı evinə dönən zaman Xacə İbrahim ağa ki qulağı çöldə səsdə idi, tez duyuq düşüb həyətə çıxdı”. Zaman sadəcə 

görünmədən axın etmir, axın etmək funksiyasından çıxaraq, həmçinin bir obraz kimi çıxış edir və əsərin süjetini idarə edir, 

onu lazımi yöndə istiqamətləndirir. Gecənin rəng çalarları qəhrəmanların taleyindən xəbər verir.  Nəzərə alsaq ki, qırmızı 

həm dı qan rəngidir, əsərin başlanğıcında, yol alan karvanın dincəldiyi gecənin “qıpqırmızı üfüq” adlandırılması karvanın 

sahibini bu yolun sonunda qanlı bir faciə gözlədiyinə işarədir ki, elə buna görə gecənin rəngi qırmızıya boyanmışdır. Və ya 

qeyd edilən hissələrdə hər hansı hadisədən əvvəl axşamın düşdüyü və zamanın gecəyə yaxınlaşdığı təsvir olunur. Bu artıq 

hadisələrin sonunun fəlakətlə bitəcəyi, gecə kimi sonsuzluğa sürüklənəcəyinin xəbərçisi kimi özünü göstərir. 

Göründüyü kimi  Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dərəsi” romanında zamanın  poetikliyi geniş  şəkildə öz əksini 

tapmışdır. Əsərdə zamanın hansı prizmadan dəyərləndirilməsindən asılı olmayaraq, zaman kəsimi anlayışı mistifikasiyaya 

xidmət edir. Bu proses romanda ayrı-ayrı ritualların və magik hadisələrin köməyilə bir daha öz təsdiqini tapır. Zaman 

getdikcə zamansızlığın içində əriyir, obrazları bütün süjeti də öz daxilində əridir.