Microsoft Word xosrov v? Sirin-nizami g?NC?VI. doc Nİzami GƏNCƏVİ

Tuğan  - 

Шгк 

dillərində  qızılquş,  şahin  deməkdir.  Yəni  sözun  qızılquşu  m eydana 

girib, qələm in ulu xam na qılmc verdi.

10 

Çəkdiyin əm əye verm əsək dəyər,

Səni Firdovsitək incitsək əgər...

M əlum dur  ki,  m əşhur  şair  Əbülqasim  Firdovsi  özünün  "Şahnamə"  əsərini 

yazarkən  Sultan M ahm ud  Q əznəvi  onun hər beytinə  bir  qızıl  verəcəyini  vəd  etmişdi. 

Lakin altm ış m in beytlik əsər bitdikdən sonra şah öz vədindən boyun qaçm b, ona qızıl 

əvəzinə güm üş verm ək istəmişdi.  Firdovsi isə bu pulu rədd etmiş,  ona olduqca kəskin 

bir hecv yazıb, Q əzədən qaçmışdır.

N izam i bu beytlə həm in ehvalata işarə edir.

1 

Tam ğaçı bağlasın hebəşi saça,

Şüştər zinətini bağlasın Çaça.

Tam ğaç  -  Qədim   Çin paytaxtm ın  adı  olm uş,  çinli m ənasm da da  işlənmişdir.  Çaç 

D aşkəndin  qədim   adıdır.  Yəni  onun  hökm ü  Çindən  H əbəşə,  Şüştərdən  Çaça  kim i 

rəvan olsun.

12 

Göndərsin xaqanlar xəracı Çindən,

Qeysərlər cizyəni R um  ellərindən.

X ərac  -  məğlub  edilm iş  ölkədən  alınan  vergi,  cizyə  başqa  dinlərə  m ənsub 

olanlardan xilafətə ödənilən vergiyə deyilirdi.  Yəni Ç in xaqanları sənin itaətində olub, 

хэгас 

göndərsinlər.  R um   qeysəri  (xaçpərəst  olub  m üqəddəs  kitaba 

- 

"İncil"ə 

inandığm a görə) cizyə versin.

13 

Süleym andır, bizim  şaha baxsana,

G ah balıq söz deyir, gah da A y ona.

Süleym an  -  D avud  peyğəm bərin  oğlu  olub,  dini  əfsanələrə  görə,  bütün  canlılar 

üzərində  hökm ran  olmuşdur.  B urada  işlədilən  "balıq"  və  "Ay"  (m ah  və m ahi)  "bütixn 

dünya" m əfhum unu ifadə edir.

B eytin mənası:  bizim  şahımız  Süleym an kim i qüdrətli hökmdardır.

14 

D əbirlər zərgərlik kürələrindən

Q ızıl da götürür, torpaq da bəzən.

D əbir -  yazan,  katib  deməkdir.  Y əni  şairlər də zərger kim i kürədən gah  qızıl,  gah 

da kül ələ gətirirlər.

15 

B ir Ə bu Cəfərin səxasma bax,

M ahm udtək X orasan tutan olacaq.

B urada  N izam inin  m üasiri,  A tabəy  Ə bu  Cəfər  M əhəm m əd  Eldəgiz  Sultan 

M ahm ud Q əznəvi ilə m üqayisə edilir.

488

B u adla fəxr edən hər iki dimya,

İki  "mim"  həriındən taxm ışdır sırğa.

"Aləm"də bir "mim"  var, onda ikisi,

Bölm üşdür "aləmi"  paxıllıq hissi.

Qələm  türklərinə salaraq nəzər,

B ir "mim"  tac bağışlar, bir "mim"  də kəmər.

N izam i bıı beytlərdə M əhənm ıəd C ahan Pəhləvanı tərifləyib,  onım adrnda olan iki 

"m"  hərfrnə  işarə  edir.  Şair ərəb  əlifbası  ilə 

sözündə  olan  "m im "lərin başda

və  ortada  (kəm ərdə)  yazılm asm ı  nəzərə  alaraq,  onıın  qələm   gözəllərinə,  yəni  şairlərə 

tac və kəm ər bağışladığım  nəzərə çarpdm r.

17 

Rımıım başm dakı qara səlibi,

Zəfər dişlərilə etdi mıım kimi.

Səlib  -  xaç  deməkdir.  Rıım  qoşunlan  xristian  dininə  işarə  olaıı  xaç  şəklini  başda 

gəzdirirdilər.

18 

A tabəy Eldəgiz  "Əlvida"  deyə,

D örd təkbir söylədi yeddi ölkəyə.

Beytdə Atabəy Eldəgizin ölüm ünə işarə olımıır.  Dörd təkbir söyləm ək -dörd dəfə 

"Allahıı əkbər"  deyib azan vemıəkdir.

19 

Cəmşidi öldüm ıüş Zölılıak ilanı,

Sənə göy əjdəri vem ıişdir cam.

Əfsanəyə  görə  İram n  qədim   şahlanndan  olan  Cəm şid  çiyinlərində  ilaıı  bitən 

Zöhhak tərəfm dən taxtdan salıımıışdır.

Beytin  mənası:  özünə  qürrələnən  Cəmşidi  Zölılıak  məhv  etdi.  Lakin  göylər  sənə 

can bəxş etdiyi üçün əbədi yaşayacaqsan.

20 

Süleymanda üzük,  səndəsə din var,

İskəndərdə ayna, səndə ayin var.

Sən görən sirləri görərm i məgər,

Carnda Cəm, aynada böyük İskəndər?

D ini  əfsanəyə  görə  124  m in  peyğəm bərdən  biri.  Olaıı  Süleymaıım  sehrli  üzüyü, 

Cəm şidin  selırli  carnı  və  yım anlı  İskəndərin  isə  sehrli  aynası  vamıış.  Gııya  bütün 

dimyada  olan  hadisələr  bımlarda  görünəm ıiş.  N izam i  M əhənm ıəd  C ahan  Pəlıləvanı 

mədlı edərkən onıı qüdrətdə Süleym an, Cəm şid və İskəndərdən üstün tııtur.

21 

Yolunda çaparam  hər səhər erkən,

Şah H anıtlanna zəng çalıram mən.

D ini  əfsanayə  görə  H arut  və  M arut  iki  selırkar  m ələyin  adlandır.  Bıı  beytdə 

şahrn  qııllııqçıılarma  işarə  vıımlıır.  O nlara  zəng  çalm aq -  onlarrn yuxıısımu  qaçm naq, 

ayıq saxlam aq deməkdir.

22 

Bıı ikdiş Nizam i qərib haldadır,

Yaıı sirkə dadır, у a n  bal dadır.

Ikdiş  -  m etis  deməkdir.  N izam i  özünün  şeirlərini  bala,  şərt  əxlaqım   sirkəyə 

bənzədir.

489

Q apısm a gələn qanşqa, inan,

L ayiqdir qul olsun ona Süleyman.

Yəhudi  peyğəm bərlərdən  m üdrik  hesab  edilən  Süleym ana  işarədir.  O,  çəyirtkə 

ayağını  hədiyyə  gətirən  qanşqaya  öz  bədənindən  ağır  yük  gətirdiyi  uçün  üstünlük 

vermişdir.

Beytin  mənası:  Şahın  qapısm a  gələn  qanşqaya  Süleym amn  qul  olacağm a 

m übaliğəli işarədir.

24 

Y olunun üstündə uçan bir milçək

N əm radun başm a layiqdir, gerçək.

N əm rud  -  eradan  qabaq  M usa  peyğəm ber  zam anm da  yaşam ış  hökmdardır.  O, 

B abil  şəhərinin  m üəssisi  kim i  m əşhur  olub  A llahlıq  iddiası  etm işdir  axırda  da  bir 

çibinin onun bum una girm əsi ilə ölmüşdür.

25 

Q ılıncını çalsa dəryaya əgər,

Öküz  də balığa:  "Necesən?"  deyər.

Əfsanəyə  göre  yer  kürəsi  öküzün,  öküz  də  nəhəng  balığın  üstündə  qərar 

tutmuşdur.  N izam i  m übaliğə  tərzində  deyir  ki,  şah  dənizə  qılınc  vursa  yer  kürəsini 

lərzəyə salar.

26 

Zöhhakın ilam  səni çalarsa,

N ə qəm, Firiduntək köm əkçin varsa!

G uya  Zöhhak  çiyinlərində  baş  qaldıran  ilanlara  insan  beyni  yedirdirm iş.  D əm irçi 

Gavə  döşlüyünü bayraq  kim i  qaldıraraq  onu taxtdan  salmış  və  К эуап nəslindən  olan 

Firidunu taxta oturtmuşdur.

27 

D ünya - dərgahm dan kiçik bir tağdır.

A sim an da ona büllur əyaqdır.

Əyaq - piyalə deməkdir.  Beytdə şahın cəlalı dünyada üstün tutulur.

28 

Öz qardaşı ilə şah da həmişə,

B u sayaq rəftan  etm işdir peşə.

Qızıl A rslam n qardaşı Atabəyə - M əhəm m ed Cahan Pəhləvana işarədir.

29 

A ltm ış yaşm daydı yazanda bunu,

Saxlaya bilm irdi yayda oxunu!

N izam i  bu  beytdə  Firdovsiyə  işarə  edir.  O,  60  yaşm da  ikən  "Şahnamə"  əsərində 

"Xosrov  və  Şirin"  hekayətinə toxunm uşdur.  B una görə  də  o, məhəbbətin,  eşqin fəğan 

və atəşini q abanq şəkildə qələm ə ala bilməmişdir.

30 

Sözü bəzən qiblə, bəzən də Latdır,

X əznəsi gah Kəbə, gah xərabatdır.

İslam dan  qabaq  ərəblər  K əbədə  bütlərə  sitayiş  edirdilər.  B u bütlərin hərəsinə  bir 

ad verilm işdi ki, onlardan biri də Lat idi

31 

Q arun xəznəsitək torpaqda qalma,

U stadsan, özünü ayağa salma.

Qarun  eram ızdan  qabaq  yaşam ış  эп  dövlətli  və  ən  xəsis  bir  şəxsdir.  K lassik 

ədəbiyyatda xəsis dövlətli obrazı kim i о tez-tez m isal göstərilir.

32 

Olurdular şərab içdikcə şadab.

490

Sail a I) olm aq -  şən, təravətli olm aq deməkdir.

33 

Q ur - yer adıdır.

34 

Q ara qanad qarğa çinədanından,

Z ər yum urta verdi tutiyə bu an.

Qara  qarğa  -  gecə;  zər yum urta -  günəş;  tuti  -  gündüz  timsalıdır.  B eytin mənası: 

gecənin qaranlığı tükəndi, günəş çıxıb dünyam  işıqlandırdı.

35 

Sərsər - çox berk və soyuq külək.

36 

О ay xirmənləri gah geyir m işki...

M işki  -  qara  rəngli.  B u  m israda  gözəllər  aya,  paltarları  isə  qara  buluda 

oxşadılmışdır.

37 

Q ələm lə m ən naxış çəkən zamanda,

M ani  "Ərjəng"ini pozar bir anda.

M ani - eram ızm  üçüncü əsrində yaşam ış və  "Əıjəng"  ("Ərtəng") adlı əsər yazaraq 

onu  m üxtəlif  şəkillərlə  bəzəm iş  və  m üqəddəs  kitab  kim i  qələm ə  vermişdir.  O,  yeni 

m əzhəb yaratdığını iddia etdiyi üçün öldurülmüşdür.

38 

D əri dürlərini deşdiyi zaman,

B elə nəql etm işdir bilici insan.

D əri  -  эгэЬ  istilasm dan  sonra  Şərqi  İran  və  Ə fqanıstanda  yaranm ış  fars  dili. 

Ü m um iyyətlə dəri dili fars dilinin sinonimidir.

Beytin mənası:  bilici insan, fars (dəri) dilində incə rəvayətlər söylədi.

39 

R əm gilə - yer adıdır.

40 

Sincab örtüyünə bürünm üş dövran,

V aşaq rəngli paltar geydiyi zaman,

G ecənin sam uru yerindən endi,

Gündüz  qaqum undan qaçdı, gizləndi.

B u  beytlərdə  N izam i  dan  sökülüb  səhər  açıldığım,  günəşin  çıxdığım   qara  və  ağ 

Шк1й heyvanlarla bağlı surətdə ifadə etmişdir.

Sincab  - boz rəngli эгэЬ dovşam  (alaqaranlıq  simvolu),  vaşaq (vəşəq) -san  rəngli, 

yum şaq Шк1й heyvan (üfüqün saralmasma işarədir).

Qaqum  - dovşan ailəsinə m ənsub ağ dərili heyvan (gündüzə işarədir).

B eytin mənası:  boz rəngə bürünm üş dövran yavaş-yavaş  saraldı, nəhayət,  gecənin 

alaqaranlığı gündüzün işığm dan qaçıb gizləndi.

41 

Q ılınc oynatm aqda о  birincidir,

X ətiblərə zəfər qılıncı verir.

X ətib - xütbə oxuyana deyilir.

B eytin  mənası:  şah  qılınc  oynatm aqda  m ahir  olduğu  üçün  xətiblərə  zəfər  qılıncı 

bağışlayır.

42 

O rda şahın Ferxar kim i qəsri var...

Fərxar  qəsri  -  Tibetdə  olan  böyük  bir  bütxanə  və  qəsrin  adı  olmuşdur.  Q ədim 

səyyahlar bu bütxanənin əzəm əti qarşısm da heyran qalmışlar.

43 

Şirinə üz tutdu kənizlər yeyin,

Benatinnəş ikən oldular Pərvin.

491

Bənatinnəş  -  Böyük  ayı  bürcündə  bir-birindən  aralı  olan  yeddi  sabit  ulduza, 

Pərvin İsə bir-birinə yaxın görünən Ü lkər ulduzlarm a deyilir.

Beytin  mənası:  qızlar  dağılmış  olduqlan  halda  birdən  Şirinə  tərəf  qaçdılar  və 

Pərvin kim i toplaşdılar.

44 

Q orxuram  sürətdən və hərarətdən,

A təş  su altında coşar gedərkən.

N izam i Şirini lətafətdə suya və onun atı Şəbdizi qızğm lıqda oda bənzətmişdir.

B eytin mənası:  qorxuram  qızğm  at baş alıb səni (Şirini) qaçırar.

45 

G öyün Şərası da fətyad qopartdı,

Şəra  -  parlaq ulduzdur. Y əni  Şirinin  ağ  bədənini  görcək  Şəra  ulduzu  həsəddən

fəryad qopartdı.

46 

Sincab üzərinə qaqum  düşəntək,

G üm üş bədən batdı suya girərək.

Sincab - gecə simvolu, qaqum  - gündüz  simvolu.

B eytin  mənası:  gündüz  gecəni  qovan  zam an  (səhər  çağı)  ağ  bədənli  Şirin  suya 

girdi (çimdi).

47 

A y  deyil, civəli bİr ayna - gümüş,

Civədən bir N əxşəb ayı tökülmüş.

Əfsanəyə  görə M üqənnə  adlı bir  sehrkar dəm irdən N əxşəb  şəhərində ay  düzəldib. 

G ecələr bu ay  guya quyudan çıxıb ətrafı İşıqlandırarmış.

48 

N ə dili, nə də ki, dilbəri gördü,

D il - ürək,  dilbər - ürəyi ələ alan.

49 

"Alışıb yanaydı bu mərdümgiyah"

D eyərək qəlbindən çəkdi odlu ah.

M ərdüm giyah  sözü  "adamotu"  m ənası  verib,  m üasir  istilahda  "jenşen"  adlanan 

bitkidir.

B eytin  mənası:  X osrov  fiirsəti  əldən  verdiyinə  görə  özünü  danlayır  və 

bacanqsızlığm a görə özünü "adamotu"  adlandırır.

50 

O radan yollandı birbaş Ağ bağa.

A ğ bağ - Bərdədə şah bağı.

51 

K öm ür - hindistanlı b ir atəşpərəst,

О da Z ərdüşt kim i oxuyur "Avəst".

B urada köm ürün  qara rəngi  qara  m ənası  verən  "hindu"  sözü  ilə  ifadə  edilmişdir. 

O nun  od  yaratm ası  isə  atəşpərəstlərə  bənzədilmişdir.  Z ərdüşt  -atəşpərəstlərin 

peyğəm bəri,  "Avesta"  isə onun dini kitabı İdi.

B eytin mənası:  köm ür odu sevdiyi üçun Zərdüşt kim i  "Avesta"  oxuyurdu.  (K öm ür 

yanarkən çırtıltı səslərinə işarədir).

52 

Y em ək v ax tı Xosrov möbidə dedi,

"Bacubərsəm"  rəsm in icra eylədi.

492

"Bacubərsəm"  rəsmi  -  zərdüştilərin  dini  qaydalarm dan  biri.  O nlar  yem ək  vaxtı 

süfrə başm da sükut edib dua oxuyarlar.

X osrov m öbidə yem ək vaxtı sükutla dua oxumasm ı tapşırdı.

53 

A çıb zöhrə kim i əl-qol hər biri,

M izana qoyurdu orda dəyəri,

Zöhrə  (Venera)  səyyarəsi  öz  hərəkəti  zam anı  Tərəzi  (M izan)  bürcündən  keçdiyi 

üçün N izam i  "Zöhrə kim i m izana qoyurdu"  bədii təşbehini işlətmişdir.

D igər tərəfdən zöhrə  əsatirə görə  gözəllik və m əhəbbət İlahəsi hesab  edildiyindən 

Şirini əhatə edən gözəllər ona oxşadılmışdır.

54 

Ə dalət Y usiftək qaçdı divandan,

O na çəkdi Yəqub dağını zaman.

Şərqdə m əşhur ola Yəqub və onun sevimli oğlu Yusifə işarədİr.

Yəqub  -  dinlər  tarixində  peyğəm bərlərdən  biridir.  Y əqubun  11  oğlu  olmuş  və 

bunlardan эп kiçiyi Y usifı  çox sevdiyindən o,  qardaşlarm ın həsədinə  səbəb olmuşdur. 

M əşhur  "Y usif  və  Züleyxa"  dastam nda  Y əqub  əsas  surətlərdən  biri  kim i  təsvir 

edilmişdir.  Yəqub  dörd  yol  ayncm da  "Beytülhəzən"  adlanan  bir  otaq  qurduraraq 

oğlunu  gözləm iş,  ağlam aqdan  gözləri  kor  olmuşdur.  B ədii  ədəbiyyatda  Y əqub  oğul 

fərağı çəkən bir ata kim i tez-tez xatırlamr.

55 

B ir neçə qarınca söylədi pünhan:

"Biri Bilqeyisdir, biri Süleyman".

Beytdə Şirin Bilqeyisə, Xosrov isə Süleym ana oxşadılmışdır.

56 

G ünəş ordusunun ilk kəşfiyyatı,

B ürcislə Zöhrəyə nizələr atdı.

B irinci m isra günəşin  şüalannı göstərir.  Səm ada эп parlaq səyyarələrdən biri  olan 

Zöhrə  (Venera)  və  Bürcis  (Y upiter)  belə  bu  şüalann  təsiri  ilə  görünm əz  oldu.  Yəni 

gecə keçdi,  səhər açıldı.

57 

V urdu fılqulağı öküzgözünə.

Filqulağı,  öküzgözü - çiçək adlandır.

58 

M üfərrəhlə olmuş nəsim i dəmsaz,

Ə trindən m üşklər edirdi pərvaz.

M üfərrəh - bitkilərdən alınan,  şadlıq gətirən dərmandır.

59 

T axt önündə Şapur dayanm ışdı tək,

"Gənci-badavərd"in xəznədantək.

"Gənci-badavərd"  -  hərfi  m ənası  yellə  gələn  xəzinədir.  B urada  təsnif adı  kim i 

işlənmişdir.

60 

X oşbəxtlik iqbalm  əlini açdı,

M üştəri Zöhrəyə gəlib yanaşdı.

N izam i  X osrovun  Şirinə  yanaşm asım   M üştəri  (Y upiter)  səyyarəsinin  zöhrəyə 

(Venera) yanaşm ası ilə m üqayisə  edir.  H ücum  elm ində M üştəri  (Bürcis) oğlan, Zöhrə 

isə qız kim i təsvir edilir.

493

M üştəri olarkən nilinə m öhtac,

N il çaym da olsan, yükünü sən aç!

Beytdə Nil  -  sözünün iki m ənasından istifadə  edilmişdir.  Birinci m israda nil  -  isti 

ölkələrdə yetişən bitkidir ki, ondan nəqqaşlıq üçün m avi rəng hazırlayardılar.

İkinci m isradakı N il M isirdən keçən m əşhur çayın adıdır.

62 

F ə lə k y a q u trə n g lic a m ıu z a td ı,

B ir udum  içirdib yeri qızartdı.

Y aqut  rəngli  cam  -   günəş  deməkdir.  B eytin  mənası:  günəş  çıxıb  aləm i  al  rəngə 

boyadı.

63 

Q üstəntəniyyəyə birbaşa gəldi.

Q üstəntəniyyə - İstanbulun köhnə adıdır.

64 

Ə yyuqa yüksələn canlı vizələr,

B ayraq cam lanm  qızartdı yeksər.

Əyyuq - kəhkəşanda olan bir ulduzun adıdır.  M əcazi m ənada nizələrin çox yüksək 

qaldınldığı bildirilir.

65 

Pilpayı qaldm b B əhram a çaldı...

Pilpay  sözünun  lüğəti  m ənası  fıl  ayağı  deməkdir.  O rta  əsrlərdə  pəhləvanlann 

döyüşdə işlətdiyi əm ud şəkilli hərbi silahdır.

66 

B u dünya m inm işdir ala bir ata,

G üm an var ki, bu at çox təpik ata.

D ünyanın  ala  ata  minmosi  gece  və  gündüzə  işarədir.  B eytin mənası:  ağ  və  qara 

rəngli olan (ikiüzlu) bu dünyada hələ çox fəlakətlər baş verə bilər.

67 

A y yüksələn zam an Balıq burcündən,

Pərviz  Şah bürcündə salmışdı məskən.

Balıq  bürcü  -  səm ada  on  iki  bürcdən  sonuncusudur.  Ay  öz  hərəkəti  zam anı  bu 

bürcdən keçir.  Y uxarıdakı beytdə N izam i X osrov Pərvizin Şah bürcundə (yəni qalada) 

m əskən saldığım göstərir.

B u  səhifədə  N izam i  ulduzlar  aləm indən  bəhs  edərək  günəş  və  onun  ətrafm da 

hərəkət  edən  səyyarələrin  bürclərdən  keçm əsini  və  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  əlaqələrini 

təsvir etmişdir.

68 

Sövr Zöhrə ilə, X ərçəng Bürcislə,

Səadət yayırdı Təsiis Təsdislə.

B urada Sövr - Ökuz bürcü,  Zöhrə - V enera səyyarəsi, Xərçəng bürc  adı, Bürcis - 

Y upiter səyyarəsidir.  B u səyyarələrin göstərilən bürclərdən keçm əsi guya yerdə səadət 

yaradarm ış, Təslis - üçləşmə,  Təsdis - altılaşm a deməkdir.

69 

G ah badam dan qəndə  su çiləyirdi,

G ah fm dığı innabla dişləyirdi...

494

B urada bail am  - göz;  qənd - yanaq;  fm dıq - dodaq deməkdir. B eytin mənası:  Şirin 

göz yaşı ilə üzünü isladır və ara-sıra dodağım dişləyirdi.

70 

Y uxusuz gözünə səpirdi duzu,

N ərgizdən laləyə axıdırdı su.

B u beytdə bədən üzvləri çiçəklərə bənzədilmişdir.  B urada nərgiz —  göz,  lalə  - üz 

deməkdir.

B eytin  mənası:  yuxusuz  qalaraq  ağlayır  və  gözlərindən  axan  yaşla  yanağını 

isladırdı.

71 

Q annqulu olm a gücsüz bir qurdtek,

Yem əkdə belini qanşqatək çək.

B urada  qurd  sözü həşərat m ənasında işlənmişdir.  Təşbeh üsulu ilə  şair  qarm qulu 

olm amağı, qarışqalar kim i beli incə  saxlamağı tövsiyə edir.

72 

N ecə oğulsan ki, hörm ət edirsən 

A tam  öldürən bir hinduya sən?

H indu  sözünün  üç  m ənası  var:  I  hindli,  II  -  qara,  III  -  quldur.  N izam i  həm in 

beytdə hindu sözünü üçüncü m ənada işlədərək dünyam  can alan ğuldura bənzətmişdir.

73 

G ülgünün belinə yəhər qoyuldu,

Şapur, rikabm da bir kölgə oldu.

R ikabda  getm ək atlının arxasm ca getm ək deməkdir.  Y eni  Şapur G ülgünə  m inən 

Şirinin ardm ca getdi.

74 

"Gənci-gav"  başladı, coşdu üfüqlər,

Y er öküzün verdi, nisar etdi zər.

"Gənci-gav"  orta əsrlərdə A zərbaycanda m usiqi ilə oxunan havalardandır.  Lüğəti 

m ənası  "öküz  xəzinəsi"  deməkdir.  Beytin ikinci m israsm da  "öküz"  və  "zər"  sözləri də 

həm in "G əncigav"la bağlıdır.

B eytin mənası:  "Genci-gav"  havasm ı şövqlə oxumağa başlarkən dünya cuşa gəldi.

75 

"Naqusi"  və  "Övrəng"  çalm anzam an,

Zəng  səsi qalxırdı övrəng taxtmdan.

B u  səhifədəki  beytlərdə  işlənən  istilahlar  orta  əsr m usiqi  havalannm   adlandır ki, 

tərcüm ə  edilməmişdir.  B u  beytdə  "Övrəng"  sözü  həm   m usiqi  havası,  həm   də  şah 

taxtm a işarədir.

76 

" Sazi-novruz "unu çalanda tam am ...

B əzi nüsxələrdə  "Nazi-novruz"  getmişdir.

77 

"K ini-Səyavuş"a vuranda barm aq 

Səyavuş qanıyla dolurdu qulaq.

"ffini-Səyavuş"  bir  m usiqi  ahənginin  adıdır.  "Şahnamə"  surətlərindən  biri  olan 

Səyavuşun  adı  ilə  bağlıdır.  İran  padşahı  K eykavusun  oğlu  Səyavuşun  başı  Turan 

padşahı Ə frasiyab tərəfindən kəsildiyindən Keykavus və əfsanəvi

495

pəhləvan  Rüstəm i-Zal  onun  qisasım   alm aq  üçün  "Kini-Səyavuş"  deyə  böyük 

m üharibələrə girişm iş, beləliklə də, İran - Turan m üharibələri bir az da qızışmışdı.

Beytin  mənası.  "Kini-Səyavuş"  havası  çalm dıqca  onlar  böyük  həvəslə  qulaq  asır 

və cuşa gəlirdilər.

78 

"K ini-İrəc"inə açanda meydan,

Q isasa başlardı təzədən cahan.

"K ini-lrəc"də bir m usiqi ahənginin adıdır.  "Şahnamə"  surətlərindən İrəcin adı ilə 

bağlıdır.  D əm irçi  Gavə  Zöhhakı  taxtdan  salıb,  Cəm şid  nəslindən  Firidunu  taxtda 

oturtdu.  Firidunun  üç  oğlu  oldu:  İrəc,  Tur  və  Səlm.  Firidundan  sonra  Tur  Səlm  ilə 

birləşib  şahlığın  yaxşı  hissəsinə  vans  olm uş  qardaşları  İrəci  öldürmüşdülər.  Sonra 

İrəcin oğlanları  atalanm n qanım   alm aq üçün  "Kini-İrəc"  deyə  əm iləri  ilə m üharibələr 

aparmışdılar.

B eytin mənası:  "Kini-İrəc"  havası о  qədər gözəl çalm ırdı ki, eşidənlər qisas alm aq 

üçün cuşa gəlirdilər.

79 

A rvad bir güldana əkilm iş güldür,

B ayırı gözəldir, içisə  "güldür.

B u  beytdə  gül  sözunün  iki  m ənası  var.  Cinas  yerində  işlənm iş  bu  söz  birinci 

m israda  gəfil,  ikinci  m israda hiylə,  kələk  m ənası  verir.  A talar  sözündə  gül  vurm aq  - 

aldatm a deməkdir.

80 

Sol böyürdən olmuş qadın, deyirlər,

Soldan sağı um m aq olarm ı məgər?

D ini əfsanəyə görə, A llah qırx gündə A dəm i palçıqdan yaratm ış və sonra tək qalıb 

darıxdığı gördükdə onun sol qabırğasm dan H əvvam  vücuda gətirmişdir.

Beytin mənası:  qadın sol (eyri) böyürdən yarandığı üçün ondan düzlük gözləmə!

Fars dilində çəp (sol), rast (sağ) sözləri eyni zam anda əyri və düz m ənası verir.

81 

Üz  qoym aq istəsə ay üzə əgər,

De:  şah olarmı heç rüxə bərabər?

B u  beytdə  işlədilən  şah  və  rux  sözləri  ikimənalıdır.  Beytin  birinçi  mənası:  Şah 

X osrov,  Şirinin ay üzünə üz qoym aq istərkən onun şahlığı Şirinin cam alm a dəyməzdi.

Şahm at  oyununda  rux  top  fıquruna  deyilir.  (Farsça  lüğəti  m ənası  isə  yanaq,  üz 

deməkdir).  B u  nöqteyi-nəzərdən,  beytin  ikinci  m ənası  belə  olur:  top  topla  yanaşı 

durduğu zam an şah m at qala bilər.

82 

Çənədən top qapm aq istəyən zam an 

Ü züm dəki saçdan yeyəçək çövkan.

Beytdə  orta  əsrlərdə  at  üstündə  oynam lan  "küy  və  çövkan"  oyununa  işarə  edilir. 

N izam i  Şirinin  çənəsini  topa  (guy),  onun  saçlarım  isə  çövkana  (ucu  eyri  ağaca) 

bənzətmişdir.

496

Beytin  mənası:  m ənim   çənəm ə  əl  vurm aq  istəyən  (Xosrov)  saçlarım dan  zərbə 

yeyər.

83 

H indlitək eylədi səcdə pəriyə,

Sanki Ü tariddi o, M üştəriyə.

B ıırada  hindlilərin  buddaya  və  m ələk  heykəllərinə  səcdə  etm əsi  эп  kiçik  olan 

Ü tarid (M erkuri) səyyarəsinin эп böyük səyyarə olan M üştəriyə (Y upiterə) münasibəti 

kim i göstərilir.

Beytin  mənası:  X osrov,  hindlinin  buddaya  pərəstiş  etdiyi  kim i  ona  baş  əydi,  bu 

zam an Şirinin qarşısm da özünü çox kiçik gördü.

84 

H əndəsə elm inde xariqə saçar,

"M əçəsti", İqlidis sirrini açar.