M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

Azərbaycanda ali təhsilin tarixi çox qədim olub, X əsrə 
təsadüf edir. Bu dövrdə islam dininin təsiri ilə iki pilləli – orta 
və ali təhsil verən mədrəsələr yaranmağa başlayır. İlk mədrə-
sələr Təbrizdə, Bağdadda, Dəməşqdə yaranmışdır (Beyhəqiyyə, 
Sədiyyə, Nizamiyyə mədrəsələri). Azərbaycan ərazisində ilk 
mədrəsələr Marağada, Naxçıvanda, Şamaxı və Gəncə şəhər-
lərində fəaliyyət göstərmişdir. XII əsrdə mədrəsə təhsili almış 
bir çox mütəfəkkirlər yetişmişdir (Əbül Üla Gəncəvi, Nizami 
Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani, Xə-
tib Təbrizi və b.). Onların bir çoxu mədrəsə və akademiyalarda 
müəllimlik etmişlər.
XVII əsrdə mədrəsələrin şəbəkəsi xeyli genişlənir. Sə-
fəvilər sülaləsi şiəliyi yaymaq üçün iri mədrəsələr açırdı. Təb-
rizdə 47, Şamaxıda 7 belə mədrəsə olmuşdur. 
XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan Rusiyanın 
tərkibinə daxil edildikdən sonra ənənəvi məktəb və mədrə-
sələrlə yanaşı, yeni tipli məktəblər – qəza məktəbləri, müsəl-
man məktəbləri, rus-tatar (müsəlman – İ.M.) məktəbləri də fəa-
liyyət göstərirdi. Belə məktəblər üçün müəllim kadrları hazırlı-
ğına başlandı. 1876-cı ildə Gürcüstanın Qori şəhərində Zaqaf-

---

20 
qaziya Müəllimlər Seminariyası təsis edildi. Bu işdə görkəmli 
maarifçi M.F.Axundzadənin böyük xidmətləri olmuşdur. 
Üç ildən sonra – 1879-cu ildə Seminariya nəzdində Azər-
baycan şöbəsi yaradıldı, 1918-ci ilin noyabrında Qazaxa köçü-
rüldü və müstəqil Seminariya kimi (Qazax Müəllimlər Semina-
riyası) fəaliyyətə başladı. Seminariyanın məzunları içərisində 
C.Məmmədquluzadə, S.S.Axundov, N.Nərimanov, R.B.Əfəndi-
yev, F.B.Köçərli, Ü.Hacıbəyli, M.Maqomayev və b. kimi tanın-
mış elm, ədəbiyyat, incəsənət, dövlət xadimləri, pedaqoqlar 
vardır.
Azərbaycanda təhsil, o cümlədən ali təhsilin inkişafında 
ADR-in (1918-1920) böyük xidmətləri olmuşdur. ADR milli 
kadrların hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirmişdir: yüzlərlə 
gənc təhsil almaq üçün xarici ölkələrin tanınmış ali məktəblə-
rinə göndərildi. 1919-cu il noyabrın 15-də Bakı Dövlət Univer-
siteti iki fakültə ilə (tibb və tarix-filologiya) fəaliyyətə başladı.
1921-ci ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutu, Azərbaycan 
Dövlət Pedaqoji İnstitutu, Qadın Məktəbəqədər Tərbiyə İnsti-
tutu (sonralar Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutuna birləşdi-
rildi), Şərqdə ilk Konservatoriya, Ali Rəssamlıq Məktəbi açıldı. 
1926-cı ildə Azərbaycanda 5 mindən çox tələbəsi olan 5 
ali məktəb fəaliyyət göstərirdi. 1929-cu ildə Gəncədə Kənd 
Təsərrüfatı İnstitutu açıldı. 
1928-ci ildən Azərbaycan üçün Rusiyanın ali məktəb-
lərində də kadrlar hazırlanmağa başlanmışdı. 
30-cu illərdə respublikada ali məktəblərin şəbəkəsi bir 
qədər də genişlənir. Azərbaycan Dövlət Universiteti ləğv edi-
lərək onun fakültələri bazasında 1930-cu ildə Tibb İnstitutu, 
Sovet Quruculuğu və Hüquq İnstitutu açıldı.
1934-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universiteti bərpa olun-
du. 1935-ci ildə ADPİ yanında Müəllimlər İnstitutu açıldı.
1941 – 1945-ci illər müharibəsindən sonrakı dövrdə yeni 
ali məktəblər yaradıldı: 1945-ci ildə Bakıda Teatr İnstitutu, 
1948-ci ildə Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutu, 1950-ci ildə Poli-

---

21 
texnik İnstitutu, 1952-ci ildə Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutu, 
1981-ci ildə Gəncə Texnologiya İnstitutu təsis olundu.
1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası öz dövlət müstəqil-
liyini bərpa etdikdən sonra milli təhsil konsepsiyası hazırlandı, 
Təhsil Qanunu qəbul edildi. 1992/93-cü dərs ilində ali və orta 
ixtisas məktəblərinə qəbul test üsulu ilə həyata keçirildi.
XXI yüzilliyin başlanğıcında təhsil sistemində, o cümlə-
dən ali təhsildə islahatlara başlandı. Dövlət təhsil müəssisələri 
ilə yanaşı qeyri-dövlət (özəl) ali məktəblər də yaradıldı. 2000-ci 
ilin əvvəlində Azərbaycanda 18 qeyri-dövlət ali təhsil müəs-
sisəsi fəaliyyət göstərirdi.
Müstəqilliyin ilk illərində keçid dövrü ilə əlaqədar ali təh-
sil müəssisələrində müəyyən çətinliklər olsa da, sonrakı illərdə 
respublikanın iqtisadi inkişafı ilə bağlı vəziyyət yaxşılaşdı: ali 
məktəblərin maddi bazası möhkəmləndi, tədris binalarında 
təmir-tikinti, abadlıq işləri aparıldı, yeni tədris korpusları inşa 
edildi, tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, müəllimlərin maddi 
durumunun yaxşılaşdırılması üçün tədbirlər həyata keçirildi. 
Ali məktəblərin bir çoxu yüksək göstəricilər əldə etdi.