«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy

7 Musallam - inkor qilinmay ma’qullangan.
8 «Hayrat» - «Hayrat ul-abror» dostoni.
9 Juzvdon - kitob, qog'ozlami solib jruriladigan charm yoki 
matodan tikilgan jild.

---

bilan menga madadkorlik qilgan ulug‘ pirim oldiga 
olib borib ko'rsatishni ko'nglim orzu qildi. Huzuri­
ga borib ta’zim bajo keltirish va ishim tugagani 
haqida ul zotga xabar yetkazish to'g'risida xayol 
surib borar ekanman, «Xamsa» yaratgan qalam 
sohiblarining mehnatlarini eslardim.
Bu asami yozishga bel boglagan uluglar uni tu- 
gallash uchun uzoq umrlarini sarf etdilar. Nazm ah- 
lining ustodi bolgan Nizomiy o‘z xazinalarini, xazina 
emas, ixtirolarini eldan uzoqroqda yashab, yarim 
umrini zahmat chekib, qon yutib yaratdi. Besh 
xazina kalidini qolga kiritgach ham bu asarlami 
tahrir qilish uchun yana ancha vaqt sarfladi. Ko*p 
umrini baglshlab, bu ajoyib yoqimli kitobini tugal- 
ladi. Necha podshohlaming g‘amxo‘rligi bilan bu 
davr ichida u xalq xizmati bilan shug^ullanmay, 
faqat shu asami yozishdan boshqa narsani xayoliga 
keltirmay, faqat orada qirqta arbain bitib, shu besh 
xazinaning sohibi boldi.
Hindcha taxallus olgan, asli o‘zi turk bolgan 
Xusrav ham Ajamdan Arabgacha bolgan mam- 
lakatlami so‘z bilan qolga kiritdi. Bu mustahkam 
qo‘rg‘onlar eshigini ochguncha, ancha afsonalami 
qisqaroq bayon qilgan bolsa ham, ko‘pgina vaq- 
tini faqat shu dostonlami yozish bilan o‘tkazdi. 
Ularga o‘z hayotining o‘n besh, kamida o‘n yilini 
baxshida etdi.
Yana kimlar shu sohada qalam yuritgan bolsalar, 
ular sarflagan vaqtni yuqorida aytilganlarga qiyos 
qilib bilib olsa boladi.
Sen esa ko'proq zahmat chekish, elga xizmat qi- 
lishdan bo‘shamas eding. Tongdan oqshomgacha 
el dardini tinglash, ularga yordam berish bilan

---

band bolarding, ba’zida odamlardan o'zingga ma- 
lol keluvchi so'zlar eshitarding. Xalq g‘avg‘osidan 
tinmas, qulog‘ing xaloyiq shovqin-suronidan 
tinchimasdi. Shunday qiyinchiliklarga qaramay, 
o‘z asarlaringni bitishda g'ayrat ko'rsatib, ikki 
yildan ko'proq vaqtda o‘z «Xamsa»ngni nihoyasiga 
yetkazding. Mohir bir hisobchi g'ayrat qilib, besh 
dostonni yozish uchun ketgan muddatni hisoblab 
chiqsa, jami olti oy ham bolmaydi. Bu nazm tezda 
tugallangan bolsa, uning yana bir tomoni turkiy 
tilda yaratilganidir. Lekin kitobning har qancha 
e’tiborli jihatlari bolishiga qaramay, talaffuzda 
ba’zi kamchiliklari ham yo‘q emas.
Albatta, o'zingning so'zingni o‘zing yaxshi 
ко‘rasan, chunki о‘zing yozgan so‘zlar-da ular: 
shuning uchun ham oldingda qimmatli bolib 
ko‘rinaveradi. So‘z xuddi o'zingning farzanding 
bolib tuyiladi, chunki farzand joningning pay- 
vandi-da! Boshqalarga nopisand bolgan so'zlar 
ham kishining o‘zi oldida bebaho bolib ko'rinishi 
muqarrar. Boyqushning bolasi qanchalik xunuk 
bolmasin, uning oldida xushjilva tovus bolib 
ko‘rinadi. 0 ‘zingga ma’qul bolgan so‘zlami el ham 
pisand qilarmikan? Donishmand pirim yozgan ki- 
tobimni nazardan oYkazib, asarim nuqsonlaridan 
meni voqif qilsa qani edi?
Bu kitobni awal ajrtgan uluglaming joizlariga 
ajal allaqachon o‘z niqobini yopgan. Ulardan har 
birining ruhi jannat boglda shod bolyapti, deb 
umid qilaman. Dono pirim bulardan ham xabar 
topib, meni ham boxabar qilarmikan? Shunday 
xayollar bilan pirim manziliga yetib bordim, osto- 
nasini o'pib, juzvdonimdan «Xamsa»ni chiqardim-

---

da, yozganlarimni ko'rsatib, barchasini uning 
oyog'iga nisor qildim! Kemam daryoda borar 
ekan, pirim qolini ulardan biriga uzatdi-yu har 
bir varaglni ochib, nazar tashlar ekan, yuziga 
tabassum yoyilardi.
Biron so‘z haqida savol bersa, javobini ber- 
ganimdan so'ng, zavqlanar, goh tahsin-u, goh 
duo qilar ekan, har bir so‘zidan shodlikka tolib 
murodim hosil bolardi. Yozganlarim haqida 
fikrini aytar ekan, men ikki ko'zimni yerga tikib 
turardim. So'zimni eshitar ekan, yuzi bo'stondek 
ochilib, yengini mehribonlarcha egnimga tashla- 
di. Shunda o'zimdan ketgandek boldim-u, qiziq 
bir holat yuz berdi: to'satdan o'zimni ajoyib bir 
bo's ton ichida ko'rdim, bog-u guliston aro gasht 
qilib yurgan emishman. Bogl Eramda sayr qilgan 
har bir odam ham ushbu jannatmonand bog'ga 
orzumand emish. El Baytulharamni tavof qilgan 
kabi men ham chamandan chamanga o'tib shod- 
lanar emishman. Bog' ichida ko'pgina kishilar 
halqa qurib, shirin suhbat qilishar ekan. Ulardan 
biri chamanda men kezib yurgan joyga qarab 
yurib oldimga keldi. Shoirona qiyofali dilkash 
va sohibjamol bu kishi salom berib, men bilan 
so'rashgach: «Bu baxtiyor va quvnoq odamlar 
sening ham suhbatimizga qo'shilishingni istamoq- 
dalar», - dedi. Uning taklifini qabul qilib, o'sha 
tomon yurdim. Yolda borarkanmiz, hamrohimga 
o'zimni tanishtirib, suhbatdoshlarning kimlar 
ekanligini so'radim. U dediki:
«Ular masnaviy nazm qilgan shoirlar guruhidir. 
Xususan, ulardan bir nechtalari «Xamsa» yarat- 
gan, «Xamsa»dagi konlar xazinasini ochgan

---

donolardir. Ularning barchalari shu yerda, senga 
mushtoq bolib turibdilar. Sen mening kimligimni 
soVading. Kaminaning oti Hasan bolib, xalq Dehlaviy 
deb ataydi».
Bu so'zni eshitgach, jismimga isitma tush­
di, ko'nglimni ham iztirob egalladi. Uzr so‘rab, 
hamrohim bilan quchoqlashib ko'rishdim. Yolda 
borar ekanmiz, Hasan to'dadagi shoirlar nomini 
birma-bir aytib, har birlarini alohida-alphida 
talqin ham qilib berdi. Uch kishi majlis raislari 
ekan, hamrohim ularning ishlarini ham sharhlab 
berdi. Dediki:«О‘rtadagi yoqimli chehrali nuroniy 
pir hazrati Shayx boladilar, ogoh bol, hurmatini 
e’zozlab, oyog'iga boshingni qo^. O'ng tomonidagi 
donishmand unga payravlik qilib «Xamsa» yozgan 
Amir Xusravdirlar. Yana bir yonlaridagi esa sening 
piringdirlar. Ularning ikki yonlaridagilar qavm- 
laridir. Barchalari bilan hurmat saqlab ko'rishgil, 
so'zlaganingda ham odob saqlashni unutmagil!».
Hamrohimning barcha aytganlarini qabul 
qildim. Majlis ketayotgan joyga yuz qarichcha 
masofa qolganda, bazm ahli o'rinlaridan turdi- 
lar va meni kutib olish uchun kela boshladilar. 
Men ham qadamimni tezlashtirib, ularga ro'para 
boldim. Hamrohim birma-bir ul to‘dadagilarning 
otlarini aytib, ko‘rishayotganimda ham yonimda 
turdi. Sa’diy, Firdavsiy, Unsuriy, Sanoiy, Xoqoniy, 
Anvariy... «Barcha ко‘rishganlarim nomlarini ba- 
tafsil tilga olsam,