Mövzu: 1 Nitq inkişafı üzrə aparılacaq işlərin istiqaməti, məqsəd və məzmunu, digər elmlərlə əlaqəsi”

-Ay uşaq, nə yığırsan?
-Çör-çöp yığıram.
-Çöp-çöpdü, bəs çör nədir?
-Çör durandır, çöp yıxılandı.
-Bu quzular kimindir?
-Qoyunların.
-Kəndinizdə böyüklər kimlərdi?
-Öküzlər.
-Elə demirəm ey, kəndə qonaq gələndə kim qarşılayır?
-İtlər.
-Məni dolamısan? Qılıncımı çıxarıb səni çaparam.
-Yaxşısı budur, çap yoldaşlarına çat. (F.Kərimzadə).
Bu dialoqda iki nəfər iştirak edir. Dialoqun məzmunundan görüündüyü kimi, bunlardan biri yaşlı, digəri uşaqdır. Dialoqda uşaq yaşlı adamın suallarma cavab verir və hazırcavablıq göstərir. Qeyd etmək lazım gəlir ki, dialoji nitq prosesində mimika və jestlərdən olduqca fəal şəkildə istifadə olunur. Bunlar hər hansı söz və cümləni asanlıqla əvəz edir.
Dialoqda sual-cavabm tərəflərini replika təşkil edir. Dilçilikdə replika dedikdə, dialoq nitqinin əsas struktur vahidi nəzərdə tutulur. Məsələn. C.Cabbarlmm "Sevil" pyesindən bir dialoqa nəzər salaq:
Sevil: - ...Çalğıçılar, vals'. Mən oynamaq istəyirəm!
Gülüş: - Edilya, sizdəmi vals oynayacaqsınız?
Dilbər: -Yox, mənim başım hərlənir; verin mənim papağımı. mən gedirəm.
Sevil:- Mənim isə başım hərlənmir. Mən həyata sərxoş girib, avıq çıxmışam. Vals!
Məmmədəli: - Nə ay var, nə gün! Nə dünya var, nə axirət! Heç nə yoxdur.
Babakişi: - Adə, Atakişi, türkün sözü, gəmidə oynadığımız oyundur, ha!
Atakişi: - Di onda başla, Babakişilə!
Bu dialoqda 6 nəfər iştirak edir, onlarm hər birinin nitqi özlüyündə replikadır. Replika hər bir obrazm xarakterinin açılmasma köməklik göstərir.
Şifahi nitqdə intonasiya olduğu kimı, yazılı nitqdə də dialoqu canlandıran vasitə durğu işarələridir. Durğu işarələrindən məqsədəuyğun şəkildə istifadə olunması replikalarm anlaşılmasma aparıb çıxara bilər. Buna görə də yazılı dialoji nitqdə ən çox (?), nida (!), sual-nida (?!), nida-çox nöqtə (!..) və s. durğu işarələrindən istifadə olunur.
Replikaları təşkil edən cümlələr müxtəlif tipli sadə cümlələrdən ibarət nida, təhrik, nəql intonasiyalarmı özündə əks etdirir
Müsahibə dialoqu. Dialoji ünsiyyət müxtəlif situasiya əsasında baş verir. Tematik müsahibə dialoji nitqin forması kimi fəaliyyət göstərir.Burada hər sual-replika ümumi məsələnin bu və ya digər cəhətinin açılmasma xidmət edir. Televiziya, qəzet və jurnallarda jurnalistlərin müxtəlif peşə, sənət adamları ilə apardıqları müsahibələr müsahibə dialoquna aiddir.
Müzakirə dialoqu. Bu növ dialoji nitqdə müəyyən problemə həsr olunmuş müzakirə, disput əsas yer tutur. Müzakirə dialoqu hər bir ' şəxsin fıkirlərini əks etdirən monoloji nitqin vəhdətindən əmələ gəlir. Müzakirə zamam, adətən, danışanlarm nitqi tez-tez kəsilir, birinin danışığım başqası davam etdirir, və ya onun fıkrini təkzib edir, ya da ayrı istiqamətə yönəldir. Müzakirə dialoqu bəzən mübahisəyə də çevrilə bilir.
TƏLƏFFÜZ ŞƏKİLLƏRİ.
Şifahi nitq VƏ tələffüz. Tələffuzün başlıca olaraq 3 növü mövcuddur: düzgün tələffüz, ədəbi tələffüz, loru tələffüz. . Düzgün və ədəbi tələffüz şifahi nitqin mədəni keyfıyyətini təşkil edir. Şifahi nitqin mədəni keyfıyyətlərini təmin öäən qaydalara orfoepik qaydalar deyilir. Bu qaydaların məcmuyu isə orfoepiya adlamr. Orfoepiyanm obyekti aşağıdakılardır:
ayrı-ayrı səslərin və səs tərkibinin tələffuzü;
söz və ifadələrin tələffüzü;
qrammatik formaların tələffüzü.
Məlumdur ki, şifahi nitqdə sözlər birləşərkən heç də hamısı evni tonla tələffüz olunmur. Birləşmələrdə bir sözün fərqli tələffüzü müəyyən məna və ya məna çalarları ilə bağlı olur.
Şifahi nitq VƏ vurğu. Vurğu şifahi nitqdə mühüm rol oynayır. Şıfahi nitqdə vurğu sərbəst və sabit şəkildə özünü göstərir.
Sərbəst vurğu söz tərkibindəki qrammatik fonnalar üzərində dəyışən vurğuya deyihr. Məsələn, yazı sözündə vurğu axırmcı hecanm üzərində olursa, yazıçı sözündə yerini dəyişərək başqa qrammatik fonnamn üzərinə keçir. Vurğunun bu cür sərbəst xarakteri şifahi nitqdə bir sıra vurğu səhvlərinə səbəb olur. Azərbaycan dilində vurğunun işlənməsinə aid belə bir
qanunauyğunluq hökm sürür ki, vurğu əsasən sözün son hecasmın üzərinə düşür. Azərbaycan dilində elə şəkilçilər vardır ki, onlar vurğu qəbul etmir. O zaman şifahi nitqdə vurğu son hecaya düşmür. Məsələn, gəlmə, qazma, dolma və s.
Azərbaycan dilində vurğu qəbul etməyən şəkilçilərdən aşağıdakıları misal göstərmək olar: - ma, - mə; - gil; - san,- sən; - am,- əm; - sınız ⁴ -madan, -mədən, - idi, - imiş; - ıq,- ik; -aq,- ək
Şifabi nitqdə vurğunun 3 növü vardır: Heca vurğusu, məntiqi vurğu, həyəcarılı vurğii. Heca vurğusu. Sözd^ki hecalardan birinin digərinə nisbətən qüwətli tələffüzünə heca vurğusu deyilir. Məsələn, ayna, dəmir və s.
Azərbaycan dilində vurğu əsasən söz kökünün son hecasmda olur. Azərbaycan şifahi nitqində vurğu söz kökünün əwəlində və ya ortasmda işlənirsə, onda vəqin etmək olur ki, həmin söz almmachr. Məsələn, kosmos, dizel, şahmat, elektrik, demokratiya, amper, kafedra, radio, biologiya, stansiya və s.
Məntiqi vurğu. Şifahi nitqdə cümlədəki sözlərdən birinin o biriiərə nisbətən daha qüvvətli tələffuzünə məntiqi vurğu deyilir.^ Məntiqi vurğunun
yerinı dəyişdikdə cümlənin məzmunu dəyişir. Məsələn,
Fərid İstanbula getdi.
Fərid İstanbula getdi.
Fərid İstanbula getdi.
Bu cümlələrin biriııcisində İstanbula başqa adarnın deyil, Fəridin getdiyi, ikincisində Fəridin başqa yerə yox, İstanbula getdivi, üçiincii cümlədə isə Fəridin İstanbula getdiyi haqqmda qəti məlumat verilir.
Həvəcanh vurğu. Şifahi nitqdə müəyyən sözün, yaxud ifadənin hiss və həyəcanla ifadə olunması həyəcanlı, yaxud emfatik vurğu adlanır. Həyəcanlı vurğuda sözdəki səslərin bəzisi uzadılaraq tələffüz edilir.