Mövzu Beynəlxalq ümumi hüquq anlayışı, tənzimetm

10.  Ətraf  mühitin  mühafizəsi  sahəsində  beynəlxalq  təşkilatlar.  Ətraf  mühitin  mühafizəsi 
sahəsində  beynəlxalq  əməkdaşlığın  əlaqələndirilməsi,  əsas  etibarilə,  BMT  sistemində  -  həm 
BMT orqanları, həm də BMT-nin ixtisaslaşdırılmış təsisatları çərçivəsində həyata keçirilir.  
  Baş Assambleya yanında Atom radiasiyasının təsiri üzrə Elmi Komitə, Kosmik fəzanın dinc 
məqsədlərlə istifadəsi üzrə Komitə kimi köməkçi orqanlar fəaliyyət göstərir. 
  EKOSOK təbiətin qorunmasının beynəlxalq məsələlərinə dair tədqiqatlar aparır, məruzələr 
tərtib  edir  və  bu  məsələlər  üzrə  Baş  Assambleyaya,  BMT  üzvlərinə  və  müvafiq  
ixtisaslaşdırılmış  təsisatlara  tövsiyələr  verir.  EKOSOK  yanında  Təbii  ehtiyatlar  üzrə  Komitə 
fəaliyyət göstərir.  
  YUNESKO  “ nsan  və  biosfer”  beynəlxalq  proqramı  işləyib  hazırlamışdır  və  onun  yerinə 
yetirilməsini  əlaqələndirir.  Ümumdünya  mədəni  və  təbii  irsin  mühafizəsi  haqqında  1972-ci  il 
Konvensiyası bu təşkilat çərçivəsində işlənib hazırlanmışdır. YUNESKO-nun Hökumətlərarası 
okeanoqrafiya komissiyası dəniz mühitinin mühafizəsi ilə bağlı tədqiqatlar aparır və tövsiyələr 
hazırlayır.  

  Ümumdünya  səhiyyə  təşkilatı  atmosfer  havasının  çirklənməsi  problemi  ilə  məşğul  olur  və 
dövlətlərin müvafiq qanunvericiliyini təhlil edir.  
  Beynəlxalq  dəniz  təşkilatı  dəniz  mühitinin  mühafizəsi  məsələləri  ilə  məşğul  olur,  müvafiq 
konvensiyalar işləyib hazırlayır.  
  Ərzaq  və  kənd  təsərrufatı  təşkilatı  torpaqların,  meşələri,  suların,  flora  və  faunanın 
mühafizəsi  məsələləri  ilə  məşğul  olur  və  bununla  bağlı  müvafiq  konvensiya  layihələri 
hazırlayır.  
  Beynəlxalq mülki aviasiya təşkilatı ətraf mühitin aviasiya səs-küyündən mühafizəsi ilə bağlı 
texniki-hüquqi qaydalar işləyib hazırlayır.  
  Atom  enerjisi  üzrə  beynəlxalq  agentlik  (MAQATE)  insanı  və  ətraf  mühitin  radiasiyadan 
mühafizəsi proqramını həyata keçirir.  
  Lakin  BMT  sistemində  başlıca  funksiyası  ətraf  mühitin  mühafizəsi  sahəsində  beynəlxalq 
əməkdaşlığı  əlaqələndirmək  olan  xüsusi  mexanizm  mövcuddur:  bu,  1972-ci  ildə  yaradılmış 
Ətraf  mühit  üzrə  BMT  Proqramıdır  (YUNEP).  YUNEP-in  fəaliyyətinin  əsas  istiqamətləri 
aşağıdakılardır:  a)  ayrı-ayrı  təbii  obyeklərin  mühafizəsi;  b)  təbiətə  zərərli  təsirin  müxtəlif 
növləri  ilə  (məsələn,  səhralaşma,  çirklənmə  və  s.  ilə)  mübarizə;  c)  təbii  ehtiyatların  rasional 
istifadəsi;  ç)  beynəlxalq  ekoloji  standartların  işlənib  hazırlanması və  s.  YÜNEP-in  dəstəyi  ilə 
Aralıq  dənizinin  çirklənmədən qorunması  haqqında  1976-cı  il Konvensiyası,  Dəniz  mühitinin 
çirklənmədən  qorunması  haqqında  1978-ci  il  Küveyt  regional  Konvensiyası,  Havanın  uzaq 
məsafələrə  transsərhəd  çirklənməsi  haqqında  1979-cu  il  Konvensiyası  və  digər  mühüm 
beynəlxalq müqavilələr işlənib hazırlanmış və qəbul edilmişdir.  
  YUNEP-in  əsas  orqanları  bunlardır.  darəetmə  şurası  (ali  rəhbər  orqan);  başında  craçı 
direktor dayanan Katiblik və Ətraf mühit fondu. 
 
Mövzu 13:BEYNƏLXALQ  HÜQUQDA  MƏSUL YYƏT 
 
Plan: 
1. Beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin anlayışı 

2. Beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin əsasları 
3. “Dövlətin beynəlxalq cinayəti” anlayışı 
4. Dövlətlərin məsuliyyətini istisna edən hallr 
5. Beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin növləri və formaları 
6. Beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətinhəyata keçirilməsi 
7. Beynəlxalq hüquqla qadağan olunmayan əməllərə görə dövlətlərin məsuliyyəti 
8. Beynəlxalq təşkilatların məsuliyyəti 
 
Ə
dabiyyat siyahısı. 
  Василенко  В.А.  Ответственностъ  государств  за  международные  правонарушения. 
Киев, 1976. 
  Василенко В.А. Международно-правовые санкции. Киев, 1982.  
  Василенко В., Давид В. Механизм охраны международного правопорядка. Брно, 1986. 
  Верещетин В.С. Новый шаг на пути кодификации права ответственности государств // 
Российский ежегодник  международного право. 1992. СПб.., 1994. 
  Hüseynov  L.H.  Təcavüz  nəticəsində  vurulan  zərərin  hesablanmasının  beynəlxalq-hüquqi 
əsası //Dövlət və hüququ (elmi məqalələr toplusu). I buraxılış, Bakı: 1995.   
  Hüseynov  L.H.  Beynəlxalq  ekoloji  hüquq  pozuntusunun  anlayışı  //Bakı  Univ.  Xəbərləri: 
Sosial-siyasi elmlər seriyası.
 Bakı, 1995. №1.  
  Гусейнов  Л.Г.  К  вопросу  о  роли  ООН  в  установлении  факта  совершения 
международного преступления //Держава и право (ежегодник научных трудов молодых 
ученых). Выпуск 1. Киев: 1997.  
  Гусейнов  Л.Г.  Ответсвенность  государств  за  нарушение  договорных  обязательств  в 
области прав человека. // Московский журнал международного право. 1998. специальный 
выпуск. С. 140-168. 

Гусейнов Л.Г., Гаджиев Б.З. Контрмеры в международгом праве: некоторые вопросы 
теории  //  Актуальные  вопросы  гуманитарных  наук  (Межвузовский  сборник  научных 
трудов). Новосибирск, 1999. 
bayev V.Beynəlxalq humanitar hüquqda məsuliyyət məsələləri. – Bakı. 2000. 
  Колосов Ю.М. Ответственность в международном праве. М., 1975. 
Курис  П.М.  Международные  правонарушения  и  ответсвенность  государства. 
Вильнюс. 1973. 
Манийчук Ю.В. Последствия междунароногоправонарушения. Киев, 1987. 
Нешатаева Т.В. Санкции системы ООН (международно-правовой аспект). Иркутск, 
1992. 
Раскалай  С.Б.  Объективная  ответственность  государств  в  международном  праве. 
Киев, 1985. 
Ушаков Н.А. Основания международной ответственности государств. М., 1983. 
Интернатионал Жримес оф Статес: А Жритикал Аналйсис оф тще Интернатионал 
Лаw  Жоммиссион
′
 с  Драфт  Артжле  19  он  тще  Стате  Респонсибилитй  (Едс.  Wеилер-
Жассесе-Спинеди). Берлин-Неw-Йорк, 1989. 
Камминэа М.Т. Интер-Стате Респонсибилитй фор Виолотионс оф Щуман Риэщтс. 
Рщилоделпщиа, 1992. 
 
 
 
 
 
1.  Beynəlxalq-hüquqi  məsuliyyətin  anlayışı.  Beynəlxalq-hüquqi  məsuliyyət  –beynəlxalq 
hüquq  pozuntusu  nəticəsində  digər  dövlətə  və  ya  dövlətlərə  (və  yaxud  beynəlxalq  hüququn 
başqa subyektlərinə) vurulmuş zərərin nəticələrini aradan qaldırmaq vəzifəsidir. 

Dövlətlərin beynəlxalq məsuliyyətini nizama salan normalar bu günə qədər  
məcəllə  ləşdirilməmişdir.  Faktiki  olaraq  1956-cı  ildən  BMT  Beynəlxalq  hüquq  komissiyası 
müvafiq  konvensiya  layihəsi  –  Dövlətlərin  məsuliyyəti  haqqında  maddələr  Layihəsi  üzərində 
işləyir. Layihədə,artıq adət kimi tanınmış və beynəlxalq təcrübədə geniş istifadə olunan bir sıra 
mühüm normalar ız əksini tapmışdır. 
  Beynəlxalq-hüquqi  məsuliyyət,  əsa  etibarilə,  beynəlxalq  adət  normalarına  və  presedentlərə 
əsaslanır.  Əksər  beynəlxalq  müqavilələrdə,  onların  pozulmasına  görə  hansı  neqativ  hüquqi 
nəticələrin ortaya çıxması göstərilmir. Bununla belə,bir sıra müqavilələr mövcuddur ki,onlarda 
beynəlxalq hüquq pozuntusu törətmiş dövlətin (delikvent dövlətin) məsuliyyət məsələləri bu və 
ya  digər  şəkildə  öz  həllini  tapmışdır:  Kosmik  obyektlərin  vurduğu  zərərə  görə  beynəlxalq 
məsuliyyət  haqqında  1972-ci  il  Konvensiyası;  insan  hüquqları  sahəsində  bəzi  müqavilələr 
(məsələn,Avropa  nsan Hüquqları Konvensiyası) və s. 
Beynəlxalq  məsuliyyət  institutu  beynəlxalq  hüququn  ümumi  institutudur;  o,  beynəlxalq 
hüququn bütün sahələrinə “xidmət edir”, dövlətlərarası münasibətlərin bütün sahələrində hüquq 
qaydasının qorunmasını təmin edir. 
2. Beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin əsasları. “Məsuliyyətin əsası” anlayışı, adətən, iki mənada 
işlədilir:  müsuliyyət  nəyin  əsasında  və  nəyə  görə  ortaya  çıxır.  Bundan  irəli  gələrək  , 
məsuliyyətin hüquqi əsasını və faktik əsasını fərqləndirirlər.  
  Beynəlxalq  məsuliyyətin  hüquqi  əsasları.  Dövlətin  beynəlxalq  məsuliyyəti  onun 
beynəlxalq-hüquqi  öhdəliyinin  pozulmasına  görə  ortaya  çıxır.  Beynəlxalq  öhdəliklər  təkcə 
beynəlxalq  hüququn  mənbələrindən  deyil,  habelə  hüququ  tətbiqetmə  aktlarından  (məsələn, 
BMT  Təhlükəsizlik  Şurasının  qətnamələrindən,  beynəlxalq  məhkəmə  orqanlarının 
qərarlarından  və  s.)  və  dövlətin  birtərəfli  aktlarından  irəli  gələ  bilər.  Deməli,  beynəlxalq 
məsuliyyətin  mənbəyi  anlayışı  beynəlxalq  hüququn  mənbəyi  anlayışından  daha  genişdir.  Bu 
mənada  beynəlxalq  məsuliyyətin  hüquqi  əsası  kimi  beynəlxalq  hüquq  normasının  deyil, 
beynəlxalq öhdəliyin pozulmasından danışmaq lazımdır. 
  Əlavə edək ki, dövlətin hər hansı əməlinin beynəlxalq hüquq pozuntusu kimi tövsif edilməsi 
yalnız beynəlxalq hüquq əsasında həyata keçirilir; bu əməlin dövlətdaxili hüquqa görə qanuni 
olması qətiyyən şərt deyildir. 

  Beynəlxalq  məsuliyyətin  faktik  əsası.  Beynəlxalq  məsuliyyətin  yeganə  faktik  əsası 
beynəlxalq  hüquq  pozuntusudur  (BMT  Beynəlxalq  hüquq  komissiyasının  terminologiyasına 
görə, - beynəlxalq hüquqa zidd əməldir (internationally wrongful act 
)).  Beynəlxalq  hüquq  pozuntusunun  iki  ünsürü  vardır.  Dövlətlərin  məsuliyyəti  haqqında 
məqalələr  Layihəsinin  3-cü  maddəsinə  əsasən,  beynəlxalq  hüquq  pozuntusundan  o  zaman 
danışmaq  olar  ki:  1)  dövlətin  hər  hansı  bir  əməli  onun  beynəlxalq  öhdəliyi  pozmuş  olsun 
(obyektiv  ünsür);  2)  bu  əməl  dövlətin  özünə  aid  edilmiş  olsun  (subyektiv  ünsür).  Elmi 
ədəbiyyatda,  daxili  hüququla  analogiya  əsasında,  beynəlxalq  hüquq  pozuntusunun  zərər  və 
təqsir kimi əlamətləri də göstərilir. Zərərlə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, bu ünsür hüquqa zidd 
davranış  anlayışı  ilə  əhatə  olunduğundan  onun  beynəlxalq  hüquq  pozuntusunun  zəruri 
komponentləri  sırasına  daxil  edilməsi  artıq  hesab  olunmalıdır.  Digər  tərəfdən,  dövlətin  hər 
hansı  əməlinin  beynəlxalq  hüquq  pozuntusu  olması  qərarına  gəlmək  üçün  həmin  dövlətin 
müəyyən  beynəlxalq  öhdəliyinin  pozulmuş  olduğunu  aşkara  çıxarmaqla  kifayətlənmək  olar. 
Məsələn,  öz  ərazisində  əsas  insan  hüquqlarını  pozan  dövlətin  bu  əməlində  beynəlxalq  hüquq 
pozuntusu  faktını  müəyyən  etmək  üçün  bununla  hansı  dövlətə  və  hansı  zərərin  vurulmasını 
axtərmaq  lazım  deyil.  Bu  halda  konkret  müqavilə  müddəasının  və  ya  beynəlxalq  adət 
normasının  pozulduğunu  ortaya  çıxarmaq  kifayətdir.  Təqsirə  gəldikdə  isə,  o,  yalnız  kokret 
normada  göstərildiyi  halda  (məsələn,  insan  hüquqlarının  müdafiəsi  sahəsindəki  bir  sıra 
müddəalarda)  beynəlxalq-hüquq  məsuliyyətin  ilkin  şərti  kimi  çıxış  edə  bilər.  Bütün  digər 
hallarda dövlətin hər hansı əməlini beynəlxalq hüquq pozuntusu kimi tövsif etmək üçün təqsiri 
müəyyən etməyə çalışmaq lüzumsuzdur.  kinci bir tərəfdən, psixoloji kateqoriya olan təqsirin 
dövlət  anlayışına  aid  edilməsinin  özü  olduqca  mübahisəlidir.  Beləliklə,  hər  hansı  bir  əməli 
dövlətin  beynəlxalq  hüquq  pozuntusu  hesab  etmək  üçün  iki  şərtin  olması  zəruridir  və  eyni 
zamanda kifayətdir: 1) bu əməl dövlətin beynəlxalq öhdəliyinə ziddir və 2) əməl dövlətin özünə 
aiddir, onun “öz” əməlidir. 
  Hər  hansı  əməlin  bütövlükdə  dövlətə  aid  edilməsi  beynəlxalq  hüquqda  olduqca  mühüm 
məsələdir. Dövlətin ərazisində baş verən və xarici dövlətin hüquq və qanuni mənafelərinə zərər 
yetirən  hər  bir  əməl  heç  də  mütləq  beynəlxalq  hüquq  pozuntusu  deyildir.  Və  yaxud:  dövlətə 
mənsub  olan  istənilən  fiziki  və  ya  hüquqi  şəxsin  xarici  dövlətin  ərazisində  törətmiş  olduğu 
hüquqa  zidd  əməllər  hər  bir  halda  həmin  dövlətin  beynəlxalq  hüquq  pozuntusu  kimi  tövsüf 
edilə  bilməz.  Dövlət  daxili  qanunvericiliyində  müəyyən  etdiyi  orqanlar  vasitəsilə  öz 
funksiyalarını  həyata  keçirir  və  yalnız  bu  orqanların  əməlləri  dövlətin  əməlləri  hesab  olunur. 

Belə  demək  olar  ki,  dövlət  öz  orqanlarına  görə,  yalnız  öz  orqanlarına  görə  və  bütün  öz 
orqanlarına görə məsuliyyət daşıyır. Digər fiziki və ya hüquqi şəxslərin, yəni dövlətin adından 
çıxış  etməyən  şəxslərin  hüquqi  hüquqi  zidd  əməllərinə  görə  (məsələn,  bir  qrup  şəxsin  xarici 
dövlətin  səfirliyinə  basqın  etməsi)  dövlət,  ümumiyyətlə  götürdükdə,  beynəlxalq  məsuliyyət 
daşımır.  Bu  əməllərlə  bağlı  (bu  əməllərə  yox)  dövlət  o  zaman  müvafiq  dövlət  qarşısında 
məsuliyyət  daşıya  bilər  ki,  o,  həmin  əməllərin  qarşısını  almaq  və  ya  təqsirli  şəxsləri 
cəzalandırmaq  üçün lazımi  səy  göstərməmiş  və  zəruri  tədbirlər  görməmişdir.  Başqa  sözlə,  bu 
halda dövlətin beynəlxalq hüquqa zidd əməli hərəkətsizlikdə ifadə olunur.  
3.  “Dövlətin  beynəlxalq  cinayəti”  anlayışı.  Müasir  beynəlxalq  hüquqda,  demək  olar  ki, 
hamılıqla qəbul olunmuşdur ki, beynəlxalq cinayətlər beynəlxalq hüquq pozuntularının xüsusi 
kateqoriyasıdır. 
  Xüsusi  sosial-hüquq  hadisə  kimi  beynəlxalq  cinayət  bir  neçə  mühim  əlamətlərə  malikdir; 
məhz  bu  əlamətlərə  görə  o,  bütün  digər  beynəlxalq  hüquq  pozuntularından  fərqlənir.  Bunlar 
aşağıdakılardır: a) pozulmuş öhdəliklərin xaraqteri, yəni beynəlxalq birliyin həyatı maraqlarını 
əks etdirən öhdəliklərin pozulması; b) göstərilən öhdəliklərin pozulmasının ciddiliyi; c) əməlin 
bütün  beynəlxalq  birlik  tərəfindən  beynəlxalq  cinayət  sayılması,  yəni  communis  opinio-nun 
olması. 
  Şübhəsiz  ki,  beynəlxalq  cinayətin  başlıca  ünsürü  kimi  yuxarıda  sadalanmış  əlamətlərdən 
birincisi, yəni pozulmuş beynəlxalq öhdəliklərin obyekti çıxış edir.  
  Təcavüz,  genosid  və  s.  kimi  cinayətlər  törədilərkən  dövlətlər  bütün  beynəlxalq  birlik 
qarşısında öhdəliklərini (erga omnes öhdəlikləri) pozmuş olurlar və bu zaman bütün dövlətlər 
zərərçəkmiş tərəf sayılır.  
 
kinci meyar yəni beynəlxalq öhdəliklərin ciddi və ya ağır pozulması beynəlxalq cinayətlərin 
təhlükəli beynəlxalq hüquq pozuntularından fərqləndirilməsi üçün müstəsna əhəmiyyət daşıyır. 
Məsələ burasındadır ki, erga omens öhdəliklərinin heç də bütün pozuntuları beynəlxalq cinayət 
deyildir. Bu öhdəliklərin yalnız ciddi, ağır pozulduğu halda (əlbəttə ki, digər zəruri ünsürlərlə 
yanaşı)  beynəlxalq  cinayət  törədilməsi  faktından  danışmaq  olar.  Dövlətin  öz  öhdəliklərini 
pozmasının  ciddiliyinin  maddi  ifadəsi  kimi  onun  hüquqa  zidd  əməli  nəticəsində  vurulmuş 
böyük  miqdarda  zərər  çıxış  edir.  Vurulmuş  zərərinxaraqteri  və  həcmi  əməlin  düzgün  tövsifi 

üçün  olduqca  mühüm  meyardır.  Beləliklə,  ciddilik  anlayışını  təyin  etməyin  iki  metodu 
mövcuddur: onlardan biri cinayətin xaraqterinə, ikincisi isə onun nəticələrinə əsaslanır.  
  Deyilənlərlə  yanaşı  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  beynəlxalq  sülhə  təhlükə  törədən,  jus  cogens 
normalarını pozan beynəlxalq hüquq pozuntularının heç də hamısı beynəlxalq cinayət deyildir; 
yalnız o  əməllər beynəlxalq  cinayət  kimki  tövsif oluna  bilər ki,  onlar  bütün beynəlxalq birlik 
tərəfindən beynəlxalq cinayət sayılır və beynəlxalq cinayət kimi nəzərdən keçirilir. Daha ağır 
nəticələr  doğurduğuna  görə  “obyektiv  olaraq”  beynəlxalq  cinayət  kimi  nəzərdən  keçirilməsi 
üçün beynəlxalq hüquqa zidd əməl “subyektiv olaraq”  bütövlükdə beynəlxalq birlik tərəfindən 
cinayət  sayılmalıdır.  Beynəlxalq  birlikanlayışı  o  demək  deyil  ki,  bu  birliyin  bütün  üzvlərinin 
yekdil rəyi olmalıdır və hər bir dövlətə beləliklə veto hüququ verilməlidir. Digər tərəfdən, bu və 
digər beynəlxalq hüquqa zidd əməlin “beynəlxalq cinayət” xaraqteri hər hansı dövlətlər qrupu 
tərəfindən deyil, beynəlxalq birliyin bütün əsas komponentləri tərəfindən tanınmalıdır.  
  Beynəlxalq  cinayət  törədilərkən  həmin  cinayəti  törətmiş  dövlət  üçün  xüsusi  məsuliyyət 
rejimi ortaya çıxır. Bu rejim adi beynəlxalq hüquq pozuntusu törədildiyi zaman meydana çıxan 
beynəlxalq  məsuliyyət  rejimindən  tamamilə  fərqlənir:  1)  əgər  birinci  halda  söhbət  dəymiş 
zərərin sadəcə ödənilməsindən gedirsə, ikinci halda isə zərərin ödənilməsindən əlavə, cinayəti 
törətmiş  dövlətin  suverenliyinin  və  beynəlxalq-hüquqi  subyektliyinin  müxtəlif  cür 
məhdudlaşdırılması mümkün ola bilər (məsələn,  raqın Küveytə qarşı təcavüzündən sonra BMT 
Təhlükəsizlik  Şurasının  özünün  687  saylı  qətnaməsində  müəyyən  etdiyi  bir  sıra  tədbirlərlə 
raqın  suverenliyini  əhəmiyyətli  dərəcədə  məhdudlaşdırmışdı);  2)  beynəlxalq  cinayət 
törədilərkən  müvafiq  dövlətin  məsuliyyəti  ilə  yanaşı,  habelə  həmin  cinayətin  törədilməsində 
təqsirli olan fərdlərin beynəlxalq cinayət məsuliyyəti də ortaya çıxır. Buna əlavə etmək lazımdır 
ki, beynəlxalq cinayət törədilməsinə  görə dövlətin vəzifəli şəxslərindən başqa, adi şəxslər də 
məsuliyyətə cəlb oluna bilərlər. Doğrudur, bu, beynəlxalq cinayətin xaraqterindən asılıdır. Bir 
sıra  cinayətlər,  məsələn,  təcəvüz,  müstəmləkəçilik  və  aparteid  həmişə,  dövlətin  siyasi  və  ya 
hərbi  aparatında  yaxud  onun  maliyyə  və  ya  iqtisadi  sferalarında  rəhbər  mövqe  tutan  adamlar 
tərəfindən  törədilir  və,  deməli,  yalnız  bu  şəxslər  beynəlxalq  cinayət  məsuliyyətinə  cəlb  edilə 
bilərlər. Genosid hərbi cinayətlər və insanlıq əleyhinə cinayətlərin obyektiv tərəfini təşkil edən 
əməllər  isə  istənilən  fiziki  şəxs  tərəfindən  törədilə  bilər;  bu  halda  dövlətin  beynəlxalq 
məsuliyyəti ilə yanaşı, bütün təqsirkar şəxslərin fərdi cinayət məsuliyyəti də ortaya çıxır (fiziki 
şəxslərin beynəlxalq məsuliyyəti barədə XVII fəsildə ətraflı bəhs edilmişdir). 

4.  Dövlətlərin  məsuliyyətini  istisna  edən  hallar.  Yuxarıda ümumi  qayda  kimi  göstərdik ki, 
dövlətin istənilən beynəlxalq hüquqa zidd əməli onun beynəlxalq məsuliyyətinı ortaya çıxarır. 
Lakin  bəzən  elə  hallar  baş  verir  ki,  dövlət  öz  beynəlxalq  öhdəliklərini  lazımi  qaydad  və 
müddətdə  yerinə  yetirə  bilmir  və  yaxud  məcburi  pozmalı  olunr.  Bu  zaman  həmin  dövlətin 
əməlində  formal  olaraq  beynəlxalq  hüquq  pozuntusu  tərkibi  olsa  da,  o,  beynəlxalq 
məsuliyyətdən  azad  edilir.  Bu  hallar  aşağıdakılardır:  razılıq;  əks  tədbirlər;  fors-major  və 
qabaqcadan görünə bilməyən hadisə; fəlakət; son zərurət; özünümüdafiə. 
  Razılıq. Əgər bir dövlət başqa bir dövlətin formal olaraq beynəlxalq hüquq pozuntusu hesab 
edilən  əməlinə  özü  razılıq  vermişsə,  bu  halda  ikinci  dövlətin  beynəlxalq  məsuliyyəti  istina 
edilir.  Məsələn,  məlumdur  ki,  dövlətin  öz  qoşunlarını  xarici  dövlətin  ərazisinə  yeritməsi 
büynəlxalq hüququn ciddi pozuntusu kimi nəzərdən keçirilir. Lakin əgər qoşunların yeridilməsi 
həmin  xarici  dövlətin  xahişi  və  ya  razılığı  ilə  həyata  keçirilirsə,  onda  göstərilən  əməlin 
büynəlxalq  hüquqa  ziddiliyi  istisna  olunur.  Əlavə  edək  ki,  dövlətin  razılığı  hüquqi  cəhətdən 
etibarlı olmalıdır, yəni belə bir razılıq səhv, şantaj və ya güc tətbiqi nəticəsində verilməməlidir. 
  Əks tədbirlərin hüquqi təbiəti barədə aşağıda ətraflı bəhs ediləcəkdir. 
  Fors-major və qabaqcadan görünə bilməyən hadisə. Əgər dövlətin öz beynəlxalq öhdəliyini 
pozmasına  qarşısıalinmaz  qüvvə  (“fors-major”)  və  ya  qabaqcadan  görünə  bilməyən  hadisə 
səbəb  olubsa,  həmin  dövlət  bu  halda  beynəlxalq  məsuliyyət  daşımayacaqdır.  Məsələ 
burasındadır ki, fors-major halında (məsələn, zəlzələ, sel, yanğın və s.) dövlət başqa bir dövlətə 
vurulan zərərin qarşısını heç cür ala bilmir. Dövləti beynəlxalq məsuliyyətdən azad edən əsas 
kimi  fors-major  Dəniz  hüququ  üzrə1982-ci  il  BMT  Konvensiyasında  (98-ci  maddə),  Neftlə 
çirklənmədən  dəyən  zərərə  görə  mülki  məsuliyyət  haqqında  1992-ci  il  Beynəlxalq 
Konvensiyasında (111-ci maddə) nəzərdə tutulmuşdur.  
  Fəlakət. Bu, o hallardır ki, dövləti təmsil edən orqan və ya şəxslər təbiət qüvvələrinin və ya 
qəzaların  təsiri  altında,  özlərinin  və  yaxud  onlara  etibar  olunmuş  adamların  həyatını  xilas 
etməyə  başqa  imkanları  olmadığından,  həmin  dövlətin  beynəlxalq  öhdəliyini  pozmuş  olurlar. 
Fors-majordan fərqli olaraq, fəlakət halında, faciəvi nəticələrdən yan qaçmaq üçün beynəlxalq 
hüquq  norması  şüurlu  surətdə,  başa  düşülarək  pozzulur  (məsələn,  fəlakətə  uğrayan  gəminin 
kapitanı icazəsiz xarici dövlətin limanını daxil olur; labüd  qəzadan yan və sərnişinlərin həyatını 
xilas etmək üçün təyyarənin pilotu icazəsiz əcnəbi dövlətin ərazisinə enməli olur və s.) Bütün 
bu hallarda beynəlxalq hüquq pozulsa da, dövlətin məsuliyyəti istisna olunur. 

  Son zərurət. Dövlət son zərurət halına aşağıdakı şərtlər daxilində istinad edə bilər: dövlətin 
formal  hüquq  pozuntusu  sayılan  əməli  onun  həyatı  marağının  qorunması  zərurətindən 
doğmalıdır;  dövlətin  bu  marağı  ciddi  vı  labüd  təhlükəyə  məruz  qalmalıdır;  dövlətin  törətmiş 
olduğu  əməl  bu  marağın  müdafiəsi  üçün  yeganə  mümkün  vasitə  olmalıdır;  törədilmiş  əməl 
başqa dövlətə ciddi zərər yetirməməlidir.  
BMT Beynəlxalq Məhkəməsi Qabçikovo-Nadmaroş (Slovakiya/Macarıstan) işi üzrə 1997-ci 
ildə  çıxardığı  qərarında  son  zərurətin  nə  olduğunu  şərh  edərkənməhz  bu  şərtləri 
sadalamışdır.  
  Özünümüdafiə. Əgər dövlətin törətdiyi əməl BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə uyğun 
olaraq özünümüdafiə xaraqteri daşıyırsa, bu əməlin beynəlxalq hüquqa ziddiliyi istisna olunur. 
Göstərilən  maddəyə  əsasən,  silahlı  basqına  məruz  qalan  dövlətin  fərdi  və  ya  kollektiv 
özünümüdafiə hüquqi vardır və deməli, bu məqsədlə o, istənilən tədbirə, o cümlədən hərbi gücə 
əl ata bilər.