Муќаддима

12-MA’RUZA. Atmosfera havosini zaharli gazlardan tozalash usullari 
R e j a: 
1. Atmosfera havosini adsorbsiya usulida tozalash. Sorbsiya haqida 
ma’lumot. 
2. Atmosfera havosini absorbsiya usulida tozalash. Xemosorbsiya haqida 
ma’lumot. 
Tayanch atama va iboralar 
Adsorbsiya, sorbsiya, desorbsiya xemosorbsiya, absorbsiya kattaligi, zahirali 
moddalar. 
A d a b i y o t l a r 
1. Fatoyev I.I. Sanoat ekologiyasi. O’quv qo’llanma 1-qism. Buxoro. BuxOO 
va ESTI, 2001, 47 6. 
2. Qudratov O. Sanoat ekologiyasi. T: TT va ESI, 1999, 183 b. 
3. Охрана окружающей среды. Под ред. С.Б.Белова, М.: Высшая школа, 
1991, 319 с. 
4. Рoдионов А.И., Клушин В.Н., Торочешников Н.С. Техника защиты 
охраны окружающей среды. М.: Химия, 1989, 512с. 
5. O’zbekiston Respublikasi ―Tabiatni muhofaza qilish‖ to’g’risidagi qonuni. 
T.:Adolat, 1996. 
Nazorat savollari 
1. Sorbsiya deb nimaga aytiladi? 
2. Adsorobsiya, absorbsiya va xemosorbsiya haqida ma’lumot bering. 
3. Adsorbsiya kattaligi nimani ifodalaydi? 
4. Faollashtirilgan ko’mirning afzalliklari haqida ma’lumot bering. 
5. Adsorbent nima? 
Atmosfera havosini adsorbsiya usulida tozalash. Sorbsiya haqida 
ma’lumot 
Sorbsiya – bu atrof-muhitdan kerakli moddalarni kattiq jism yoki suyuqlik 
yordamida shimib olish jarayonidir. Agar havo yoki gazni qattiq jism o’ziga yutib olsa, 
unda bu jarayonni adsorbsiya deyiladi va agar suyuqlik o’ziga yutib olsa – absorbsiya 
deb ataladi. 
Agar yutib olingan modda (masalan, gaz, suyuqlik) qattiq jism tarkibidan ajralib 
chiqsa, ya’ni qatiq jmsm ―terlasa‖, unda bu jarayonni desorbsiya deyiladi. 
Amalda desorbsiyani 2 yo’l bilan amalga oshirish mumkin: 
1. Haroratni oshirish yo’li bilan. 
2. Yutadigan moddaning bosimini kamaytirish yo’li bilan. 
O’ziga yutib oluvchi moddalarni adsorbentlar deyiladi. Adsorbentlar sifatida 
faollashtirilgan ko’mirlar (masalan, gaz tozalash moslamalar (protivogazlar)da 
ishlatiladigan ko’mirlar), silikagellar, sintetik seolitlar, polimer plyonkalari va tolalari 
va boshqa moddalar ishlatiladi. 

---

86 
Sanoatda adsorbsiya usuli gazlarni turli zaharli modddlardan tozalash uchun 
qo’llaniladi. Adsorbsiya usuli yordamida changli havo aralashmalaridan havoni tozalab 
olish mumkin. Bundan tashqari, adsorbsiya usuli yordamida ba’zi bir qimmatbaho 
moddalarni ushlab qolib, boshqa qolgan moddalarni texnologik jarayonga qaytarish 
mumkin. 
Adsorbentlar kerakli moddani yutib olish qobiliyati bilan, ya’ni adsorbsiya 
kattaligi bilan ifodalanadi. Adsorbsiya kattaligi esa a, g/100g bilan ifodalanadi. Buning 
ma’nosi shundan iboratki, u 100 g adsorbent necha gramm gaz yoki suyuqlikni o’ziga 
yutib olganini ko’rsatadi. Adsorbsiya kattaligining qiymati qancha katta bo’lsa, demak 
adsorbent siftida qo’llanilgan modda shuncha yaxshi adsorbent hisoblanadi. 
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, a adsorbentning kimyoviy tarkibiga, 
xossalariga va zaharli modda (ya’ni, adsorbat)ning xossalariga bog’liq bo’ladi. Bundan 
tashqari, adsorbasiya kattaligi a tashqi omillarga, ya’ni tozalanayotgan havo yoki gaz 
tarkibidagi zaharli moddaning bug’ bosimiga va haroratiga bog’liq bo’ladi. 
Adsorbsiya kattaligining bosimga bog’liqligi quyidagi adsorbsiya izotermalari 
tenglamasi bilan ifodalanadi: 
p
в
p
B
a
a
*
1
*
*
max


bu erda a ma’lum holatdagi adsorbsiya kattaligi, mol/g; 
a
max 
– qo’llanilgan adsorbent uchun adsorbsiya kattaligining maksimal qiymati, 
mol/g; 
v – adsorbsiya koeffisienti, 1/Pa; 
r – zaharli moddaning bug’ bosimi, PaR, kPa