Mühazirə Elmi tədqiqatın əsas məqsədləri. Fənnin vəzifələri, tarixi və

Nəzəriyyənin elmi-tədqiqatdakı rolu 
Elmi  nəzəriyyə  kifayət  qədər  inkişaf  etmiş biliklər  sistemi olub,  bu sahədə 
vahid  əsasda  mövcud  olan  qanunların  kəşfinə  və  irəli  sürülən  hipotezlərin 
əsaslandırılmasına imkan verən hadisələr toplumunu təsvir və izah edir. Elmi 
nəzəriyyə bu yolla yoxlanılmış biliklərin vahid sistemi sayılır. Nəzəriyyəyə daxil 
olan müddəalar və nəticələr əsaslandırılır və sübut edilir. 
Elmi nəzəriyyənin əsas məqsədi əsaslı (ideal) obyektlərin, onların xassələri 
və  münasibətləri  (qanunlar,  prinsiplər)  haqqında  sübutların  yaradılmasından 
ibarətdir.  Bu  baza  bilikdən  istifadə  etməklə  sırf  məntiqi  olaraq  çoxlu  sayda 
nəticə  əldə  etmək  (quraşdırmaq,  proqnoz  etmək)  mümkündür.  Əsas  şərt 
ondan  ibarətdir ki, ifadə  olunmuş nəticə müəyyən empirik asılılıqların köməyi 
ilə interpretasiya edildikdə o, real obyektin (təbii hadisələr, praktiki və psixoloji 

---

 
 
proseslər  və  s.)  xassələrini  maksimal  əks  etdirsin.  Ayrıca  hallarda  nəticə 
nəzəriyyəni yoxlamayıb, onu dəqiqləşdirir və ya genişləndirir. 
Elmi  nəzəriyyənin  elementləri  anlayış,  kateqoriya,  termin,  mühakimə,  elmi 
müddəa,  ideya,  konsepsiya,  qanun,  qanunauyğunluq,  elmi  fənlər  və  sairəni 
əhatə edir [14]. Əsas elementləri yaxından nəzərdən keçirək [15]: 
Anlayış - predmetləri onların məlum əlamətləri şəklində dərk edilməsi 
formasıdır. 
Kateqoriya - predmet və hadisələrin daha çox ümumi xassələrini və 
münasibətlərini ifadə edən ümumi, fundamental termindir. 
Elmi termin - elmi anlayışın adıdır. 
Mühakimə - nəyisə təsdiq və ya inkar edən düşüncə tərzidir. 
Müddəa - formulə olunmuş fikrin elmi sübutudur. 
İdeya  -  nəzəriyyə  və  konsepsiyanın  məzmununu  ifadə  edən  əsas  fikirdir. 
Konsepsiya  -  elmi  ideyaların  birləşməsindən  yaranan  nəzəri  baxışlar 
sistemidir. Konsepsiya nəzəriyyədən fərqli olaraq, deduktiv nöqteyi nəzərdən 
sona  çatdırıla  bilməyən fərdi  biliyin işlənməsi və  genişləndirilməsi ilə  bağlıdır. 
Onlar  problemin  mənasının  başa  düşülməsinə  yönəlir.  Burada  obyektiv 
dərketməyə baxılmır. 
Qanun - proseslər arasında obyektiv, daxili, vacib və davamlı əlaqəni təsvir 
edir.  Qanunlar  elmi-tədqiqat  işlərində  açar  rolunu  oynayır  və  ilkin  olaraq 
təkliflər,  hipotezlər  şəklində  irəli  sürülür.  Əldə  olunan  faktların,  sınaq 
materialların  köməyi  ilə  qoyulan  iddia  „təmizlənir“,  təkmilləşdirilir  və  sonda 
qanun şəklinə salınır. Beləliklə, qanun hadisə daxilində obyektiv, faktiki, təkrar 
olunan və dayanıqlı əlaqələri əks etdirir. 
Qanun anlayışı fəlsəfi kateqoriya kimi digərlərindən gec qəbul edilmişdir. Bu 
onunla  izah  olunur  ki,  qanun  faktların  atributu  kimi,  insan  fəaliyyətində 
hadisələri əks etdirən kateqoriyalardan sonra meydana gəlmişdir. 
Qanunauyğunluq  -  müəyyən  məkan  və  zamanla  bağlı  olan  hadisə  və 
proseslər arasında obyektiv və daimi mövcud olan, ancaq qanuna nisbətən az 

---

 
 
stabil və aydın olan əlaqələri təsvir edir. Qanunauyğunluğu kifayət qədər sərt 
kəmiyyət 
göstəricilərinin 
köməyi 
ilə 
təsvir 
etmək 
mümkündür. 
Qanunauyğunluqlar  adətən  qanunlara  söykənir  və  daha  çox  inkişafda  olan 
sistemlərə aid edilirlər. 
Elmi  prinsip  -  elmi  nəzəriyyənin  əsas  elementlərindən  biri  olub,  elmin 
müəyyən sahəsində həqiqi faktlar massivinə aid olan birləşdirici, sintez- edici 
və təşkiledici funksiya rolunu oynayır. Nəzəriyyənin obyektləri arasında daimi 
mövcud  olan  əlaqələr  haqqında  bilik  verən  elmi  qanunlardan  fərqli  olaraq, 
elmi  prinsip  özlüyündə  elmi  nəzəriyyənin  elementlərinə  qoyulan  tələbatları 
müəyyənləşdirir  (Qalileyin  nisbilik  prinsipi,  Borun  natamamlıq  prinsipi, 
Dalamber prinsipi, sadəlik prinsipi və s.). 
Elmi nəzəriyyəyə bir çox vacib tələblər qoyulur [15]: 
1.  Elmi  nəzəriyyə  təsvir  olunan  obyektə  adekvat  olmalıdır.  Bu  müəyyən 
sərhədlərdə  eksperimental  tədqiqatın  nəzəri  biliklərlə  əvəz  olunmasına 
imkan yaradır. 
2. 
 Nəzəriyyə  prosesin,  obyektin  müəyyən  xassələrinin  tam  təsvirini 
mümkün  etməlidir,  yəni  bu  sahədə  bütün  sınaq  nəticələri  nəzəriyyənin  ilk 
bazası  olan  prinsip,  anlayış,  abstraktsiya,  ideallaşdırma  və  aksiomların 
köməyi ilə təsvir olunmalıdırlar. 
3. 
 Nəzəriyyəyə  daxil  olan  komponentlər  arasındakı  əlaqələr  izah 
olunmalıdırlar.  Bir  müddəadan  başqasına  keçidə  imkan  verən  münasibətlər 
formalaşdırılmalıdır. 
4. 
 Nəzəriyyə daxilində inkarlıq olmamalı və onun sınaq nəticələri ilə uyğun 
gəlməsi təmin edilməlidir. 
Qeyd  olunan  tələbatları ödəyən nəzəriyyələr müəyyən göstəricilərinə görə 
fərqlənirlər. Bu göstəricilərə evristiklik, konstruktivlik və sadəlik aiddir. 
Nəzəriyyənin  evristikliyi  onun  proqnozlaşdırılmış  və  izahedici  imkanlarını 
əks  etdirir.  Bu  həqiqi  nəzəriyyə  üçün  əsas  arqument  sayılır.  Burada  onu 
demək yerinə düşərdi ki, nəzəriyyənin riyazi aparatı vacib rol oynayır. O, dəqiq 

---

 
 
kəmiyyət proqnozları verməklə, daha yeni proseslərin kəşfinə aparır. 
Konstruktivlik  dedikdə  nəzəriyyənin  əsas  müddəa,  prinsip  və  qanunlarını 
müyyən  qaydalar  üzrə  sadə  yoxlanması  nəzərdə  tutulur.  Nəzəriyyənin 
sadələyi  ümumiləşdirilmiş  qanun  və  məlumatların  ixtisar  və  sıxlaşdırılması 
sayəsində  əldə  edilir.  Nəzəriyyəni  təkçə  statistik  yox,  həm  də  dinamiki 
qiymətləndirmək  olar.  Nəzəriyyə  növü  nə  qədər  çox  faktlara  aid  edilərsə,  o 
daha çox üstünlüyə malik olur.