Mühazirə Əməliyyat sistemi anlayışı

Prosesin idarə olunma bloku əməliyyat sistemi üçün proses modelidir. Proses 
üzərində əməliyyat sistemi tərəfindən yerinə yetirilən istənilən əməliyyat PCB-də müəyyən 
dəyişikliklərə səbəb olur. Qəbul olunmuş vəziyyətlər modeli çərçivəsində əməliyyatlar arasında 
PCB tərkibi daima qalır.
Saxlanılması üçün prosesin idarə olunma blokunun təyin olunduğu informasiyanı sonrakı 
izahatların rahat olması üçün 2 hissəyə bölmək olar. Prosessorun bütün registrlərinin (proqram 
sayğacının qiyməti daxil olmaqla) tərkibini prosesin registr konteksti, bütün yerdə qalanlarını isə - 
prosesin sistem konteksti adlandıracayıq. Prosesin registr və sistem kontekst-lərini bilmək əməliyyat 
sistemində onun üzərində əməliyyatlar aparmaqla, onun işini idarə etmək üçün kifayət edir. Amma 
prosesi tam şəkildə xarakterizə etmək üçün bu kifayət deyildir. Məhz prosesin hansı hesablamalarla 
məşğul olması, yəni, onun ünvan fəzasında hansı kodun və hansı verilənlərin olması əməliyyat 
sistemini maraqlandırmır. İstifadəçi nöqteyi-nəzə-rindən, əksinə, ən böyük maraq doğuran prosesin 
ünvan fəzasının tərkibi hesab olunur, çünki, o, mümkün ola bilər ki, registr konteksti ilə birlikdə 
verilənlərin ardıcıl çevrilməsini və alınmış nəticələri təyin etmiş olsun. Prosesin ünvan fəzasında 
yerləşən kod və verilənləri istifadəçi konteksti adlandıracayıq. Prosesin registr, sistem və istifadəçi 
kontekstlərinin məcmusu qısa olmaq üçün sadəcə, proses konteksti adlandırmaq qəbul olunmuşdur. 
İstənilən vaxt anında proses tam şəkildə özünün konteksti ilə xarakterizə olunur.
Mühazirə 7 
 Bir dəfəlik əməliyyatlar və Çox dəfəli əməliyyatlar 
 
Kompüterdə prosesin mürəkkəb həyat yolu onun həyata gəlməsindən başlayır. Proseslər 
konsepsiyasını dəstəkləyən istənilən əməliyyat sistemi onların yaradılması üçün vasitələrə malik 
olmalıdır. Çox sadə sistemlərdə (məsələn, yalnız bir konkret əlavənin işi üçün layihələndirilmiş 
sistemlərdə) bütün proseslər sistemin start mərhələsində törənə bilərlər. Daha mürəkkəb əməliyyat 
sistemləri lazım gəldikcə, prosesləri dinamiki yaradırlar. Əməliyyat sisteminin startından sonra yeni 
prosesin törənmə təşəbbüskarı kimi ya xüsusi sistem çağrışını təşkil edən istifadəçinin prosesi, ya da 
əməliyyat sisteminin özü, yəni son nəticədə, yenə də müəyyən bir proses çıxış edə bilər. Yeni 
prosesin yaradılma təşəbbüskarı olan prosesi proses-valideyn (parent process), yeni yaradılmış 
prosesi isə - proses-uşaq (child process) adlandırmaq qəbul olunmuşdur. Proses-uşaqlar öz 

---

növbəsində yeni uşaqları törədə bilərlər və i.a., ümumi halda, sistem daxilində proseslərin genealoji 
ağaclar məcmusu – genealoji meşə təşkil olunur. Genealoji meşəyə aid misal şək.2.4-də verilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bütün istifadəçi prosesləri əməliyyat sisteminin bəzi prosesləri ilə 
birlikdə eyni bir meşə ağacına məxsusdurlar. Bir sıra hesablama sistemlərində meşə ümumiyyətlə, 
bu cür bir ağac kimi törənir.
Şək.2.4. Proseslərin sadələşdirilmiş genealoji meşəsi. 
(Ox - valideyn-uşaq münasibəti deməkdir) 
Prosesin törənməsi zamanı sistem törəmə prosesi vəziyyətli yeni PCB təşkil edir və onu 
doldurmağa başlayır. Yeni proses özünün unikal identifikasiya nömrəsini əldə edir. Prosesin 
identifikasiya nömrəsinin saxlanılması üçün əməliyyat sistemində bitlərin məhdud sayı ayrıldığı 
üçün, nömrələrin unikallığına riayət olunması üçün orada eyni zamanda iştirak edən proseslərin sayı 
məhdud olmalıdır. Hər hansı bir proses bitdikdən sonra, onun boşalmış identifikasiya nömrəsi təkrar 
olaraq, digər proses üçün istifadə oluna bilər.
Adətən, öz funksiyalarının yerinə yetirilməsi üçün proses-uşaq müəyyən resurslar tələb edir: 
yaddaş tutumu, faylları, giriş-çıxış qurğularını və i.a. Onların ayrılması üçün iki yanaşma 
mövcudur. Yeni proses öz sərəncamına valideyn resurslarının müəyyən bir hissəsini götürür, 
mümkün ola bilər ki, proses-valideyn və digər proses-uşaqlarla onlara olan hüquqları bölüşdürsün və 
ya öz resurslarını bilavasitə əməliyyat sistemindən əldə etsin. Ayrılmış resurslar barəsində 
informasiya PCB-ə daxil olunur.
Proses-uşağı resurslarla təmin etdikdən sonra, onun ünvan fəzasına proqram kodunu, 
verilənlərin qiymətlərini daxil etmək, proqram sayğacını quraşdırmaq lazımdır. Burada, həmçinin, 
iki həll mümkün ola bilər. Birinci halda proses-uşaq registr və istifadəçi kontekstləri üzrə proses-
valideynin dublikatı olur, bu halda, proses-oxşarlardan kimin kim üçün valideyn olmanın təyin 
edilmə üsulu mövcud olmalıdır. İkinci halda isə proses-uşaq yeni proqram vasitəsilə hər hansı bir 
fayldan yüklənilir. Unix əməliyat sistemi yalnız birinci üsulla törənməyə icazə verir; yeni proqramın 
yüklənilməsi üçün əvvəlcə proses-valideynin surəti yaradılır, sonra isə proses-uşaq xüsusi sistem 
çağırışı köməkliyi ilə özünün istifadəçi kontekstini əvəz etməlidir. VAX/VMS əməliyyat sistemi 
yalnız ikinci həllə icazə verir. Windows NT-də hər iki variant mümkündür (müxtəlif APİ-də).
Proses-valideyn dublikatı kimi yeni prosesin törənməsi işləməsi üçün birdən artıq prosesin 
təşkil olunduğu proqramların (yəni, icra olunan faylların) mövcudluğu imkanına gətirib çıxarır. 
Prosesin istifadəçi kontekstinin onun işinin gedişatındə əvəz edilmə mümkünlüyü (yəni, yeni 
proqramın icra olunması üçün yüklənilməsi) ona gətirib çıxarır ki, eyni bir proses çərçivəsində bir 
neçə müxtəlif proqramlar ardıcıl olaraq, yerinə yetirilə bilirlər.
Prosesin tərkibi doldurulandan sonra, PCB-yə yerdə qalan informasiya əlavə olunur və yeni 
prosesin vəziyyəti “hazır olma” vəziyyətinə dəyişdirilir. Proses-uşaqların törən-məsindən sonra, 
proses-valideynlərin özlərini necə aparmaları barəsində bir qədər məlimat verək. Proses - valideyn 

---

özünün yerinə yetirilməsini eyni zamanda proses-uşaqla birlikdə davam etdirə bilər, ya da bəzi 
uşaqların və ya bütün öz “uşaqlarının” işlərinin bitməsini gözləyə bilər.
Prosesin həyat tsiklinin bitməsinə gətirib çıxara bilən səbəblər üzərində biz ətraflı 
dayanmayacayıq. Proses öz işini bitirdikdən dərhal sonra, əməliyyat sistemi onu “icranı bitirdim” 
vəziyyətinə çevirir və prosesin idarə olunma blokunda uyğun yazıları qeyd edərək, onunla 
assosialaşan bütün resursları azad edir. Bu halda PCB-nin özü məhv olunmur və məyyən müddət 
ərzində sistemdə qalır. Bu, onunla əlaqəlidir ki, “proses-valideyn” “proses-uşağı” bitirdikdən sonra, 
onun tərəfindən törənmiş prosesin “ölüm” səbəbini və/və ya onun işi barəsində statistik 
informasiyanı əməliyyat sistemindən sorğu edə bilər. Bu cür informasiya “proses-valideynin” 
sorğusundan əvvəl və ya onun fəaliyyətinin sonundan əvvəl prosesi işləyib ödəyən PCB-də 
saxlanılır, bundan sonra, bitmiş prosesin bütün izləri sistemdən tamamilə itirlər. Unix əməliyyat 
sistemində “icranı bitirdim” vəziy-yətində olan prosesləri proses-zombi adlandırmaq qəbul 
olunmuşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra əməliyyat sistemlərində (məsələn, VAX/VMS) “proses-
valideynin” məhvi onun bütün “uşaqlarının” işlərinin bitməsinə gətirib çıxarır. Digər əmə-liyyat 
sistemlərində (məsələn, Unix-də) “proseslər-uşaqlar” “proses-valideyn” işinin bitməsindən sonra da, 
özünün mövcudluğunu davam etdirirlər. Bu halda PCB-dəki “proseslər-uşaqlar”-da proseslərin 
genealoji meşəsinin bütövlü-yünü saxlamaqdan ötrü, onları törədən proses barəsində
informasiyasının dəyişilmə zəruriyyəti əmələ gəlir. Aşağıdakı misalı nəzərdən keçirək. Tutaq ki, 
2515 nömrəli proses 2001 nömrəli proses tərəfindən törədilmişdir və onun işi bitdikdən sonra, 
hesablama sistemində qeyri-məhdud uzun müddət qalır. Onda istisna olunmur ki, 2001 nömrəsi 
tamamilə digər bir proses üçün əməliyyat sistemi tərəfindən təkrarən istifadə olunacaqdır. Əgər 
2515 prosesi üçün “proses-valideyn” barəsindəki informasiyanı dəyişdirməsək, o zaman proseslərin 
genealoji meşəsi korrekt olmayacaqdır – 2515 prosesi 2001 yeni prosesi öz valideyni kimi hesab 
edəcək, 2001 prosesi isə gözlənilməyən nəsildən boyun qaçıracaqdır. Bir qayda olaraq, “yetim 
qalmış” proseslər, əməliyyat sisteminin startı zamanı törənən və əməliyyat sisteminin işlədiyi bütün 
vaxt ərzində işləyən sistem proseslərinin biri tərəfindən “oğulluğa” götürüləcəklər.