MühaziRƏ MƏTNİ Mövzu Mikroiqtisadiyyat- iqtisadi nəzəriyyənin tərkib hissəsi kimi
Məhsul elementlərinin xüsusiyyətlərinin təhlili əsasında istehlakçı seçimi
Yüklə 1,26 Mb.
|
|
13.5. Məhsul elementlərinin xüsusiyyətlərinin təhlili əsasında istehlakçı seçimi
Əmtəə və xidmətlərin qiymətlərinin dəyişilməsinin təsiri altında istehlakçı üstünlükverimləri necə dəyişir? Bu problem bir çox iqtisadçılar tərəfindən tədqiq olunur. Bu vəziyyətə Hiks və Slutskinin baxışlarını nəzərdən keçirək. Xatırladaq ki, gəlir effekti dedikdə tələbin yalnız real gəlirin dəyişməsi nəticəsində dəyişməsi başa düşülür, əvəzləmə effekti isə əmtəəyə tələbin yalnız onun nisbi qiymətinin dəyişməsinin nəticəsidir. Real gerçəklikdə bu iki proses eyni zamanda baş verir ki, onları bir-birindən ayırmaq çətindir. Qiymət dəyişməsinin ümumi effektinin əvəzləmə effektinə və gəlir effektinə bölünməsi ideyası 1915-ci ildə İtaliya jurnalında bu məsələyə dair məqalə çap etdirmiş Rusiya iqtisadçısı və riyaziyyatçısı Y.Y.Slutskiyə məxsusdur. Lakin həmin məqalə dünya elminin diqqətindən kənarda qalmışdı. Yalnız Hiks və Allenin xeyli sonra çap olunmuş əsərləri sayəsində dünya bu problemin həlli ilə tanış olmuşdu. Hiks və Slutskinin baxışları real gəlirin müəyyənləşdiril- məsinə yanaşmaların müxtəlifliyi ilə fərqlənirlər. Hiksə görə, eyni səviyyədə məmnunluq təmin edən müxtəlif səviyyəli pul gəlirləri eyni səviyyəli real gəlir deməkdir. Slutskiyə görə isə yalnız eyni bir əmtəə dəstini almağa kifayət edən pul gəliri səviyyəsi real gəlirin dəyişilməz səviyyəsini təmin edir. C.Hiksin baxışına görə qiymət dəyişməsi effektinin əvəz- ləmə effekti və gəlir effektinə bölünməsinin qrafik modelini nəzərdən keçirək (şəkil 18.21). Qoy KL ilkin büdcə xətti olsun. Ona istehlakçının Q0 ilkin tarazlıq nöqtəsi müvafiqdir. Q0 nöqtəsində istehlak olunan xurmanın (X əmtəə) miqdarı X0 bərabərdir. Xurmanın qiymətinin aşağı düşməsi büdcə xəttinin dönməsinə səbəb olacaq və o, KI^ vəziyyətini alacaq ki, ona da yeni Qj tarazlıq nöqtəsi müvafiqdir. Q0 nöqtəsində istehlak olunan xurmanın miqdan Xrə bərabərdir. Qiymətinin aşağı düşməsi nəticəsində xurma istehlakmın real artımı X: - X0 olacaqdır. Bu parçanı iki hissəyə bölmək lazımdır ki, onlardan hansının əvəzləmə effekti, hansının isə gəlir effekti ilə əlaqədar olduğunu göstərmək mümkün olsun. Şəkil 18.21. C.Hiksə görə əvəzləmə effekti və gəlir effekti Hiks dəyişilmiş qiymətlər nisbətində məmnunluğun əvvəlki səviyyədə qalması üçün istehlakçı gəlirinin necə olmasını müəyyənləşdirir. Bunun üçün o, yeni büdcə xəttinə paralel olan və eyni zamanda 10 ilkin fərqsizlik əyrisinə Q2 nöqtəsində toxunan K'L' köməkçi büdcə xəttini qurur (Hiks xətti). Q2 nöqtəsində istehlak olunan xurmanın miqdarı X2-yə bərabərdir. K'L' xətti yeni qiymətlər nisbətini əks etdirdiyindən və eyni zamanda Qo və Q2 meyvə dəstləri eyni məmnunluq səviyyəsini təmin etdiyindən (eyni fərqsizlik əyrisi üzərində yerləşirlər), xurma istehlakının X2 - X0 olan artımı əvəzləmə effektidir. Q2 köməkçi optimum nöqtəsindən yeni optimum nöqtəsinə keçid həm portağal, həm də xurma istehlakının artdığını göstərir. Özü də xurmaya tələb artımı yalnız real gəlirin artması hesabına baş verir, çünki hər iki optimum (Q2 və Qj) eyni cür qiymətlər nisbətilə səciyyələnirlər, Y.Slutskinin qiymət dəyişməsinin ümumi effektinin əvəzləmə effektinə və gəlir effektinə bölünməsi probleminə yanaşması Hiks yanaşmasından xeyli fərqlidir (şəkil 18.22). Slutski istehlakçı üçün qiymət dəyişməsindən sonra qiymət dəyişməsinə qədər aldığı əmtəə dəstini almaq imkanını təmin edə biləcək gəlirin necə olmalı olduğunu müəyyənləşdirir. Bunun üçün Q0 nöqtəsindən yeni büdcə xətti KLrə paralel köməkçi K'L' büdcə xətti (Slutski xətti) keçirməyi təklif edir. Slutski xətti I0 fərqsizlik əyrisindən yuxarıda olan I' əyrisinə Q2 nöqtəsində toxunan olacaqdır. Q0 və Q2 eyni bir K'L' büdcə xəttinə aid olduğundan Slutskiyə görə real gəlir dəyişmir. Amma K'L' KLrə paralel olduğundan, o da xurma və portağalın yeni qiymətlər nisbətini əks etdirir. Deməli, X2 - Xq bərabər xurma istehlakının artımı əvəzləmə effektidir. Şəkil 18.22. Y.Y.Slutskıyə görə əvəzləmə effekti və gəlir effekti Yeni tarazlıq nöqtəsi Q: yardımçı optimumun Q2 nöqtəsinə nisbətən daha yüksək büdcə xəttinə mənsubdur. Lakin bununla yanaşı Qj və Q2 nöqtələrində xurma və portağalın qiymətlər nisbəti eynidir. Deməli, X: - X2 xurma istehlakı- mn bərabər artımı gəlir effektidir. Problemin həllində iki yanaşmanı müqayisə edərək aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar. Slutski xətti həmişə Hiks xəttindən yuxarıdadır, çünki birinci ilkin fərqsizlik əyrisini kəsəndir, ikincisi isə ona toxunandır. Buna görə də Slutskiyə görə əvəzləmə effekti Hiksə görə əvəzləmə effektindən həmişə böyükdür, amma Slutskiyə görə gəlir effekti Hiksə görə gəlir effektindən həmişə azdır. Hiks metodu sıra faydalılıq nəzəriyyəsinin əsas müddəalarına daha çox uyğun gəlir, istehlakçı üstünlükverimlərini, fərqsizlik əyrilərini bilməyi nəzərdə tutur, amma Slutski metodu bunlan tələb etmir və istehlakçının bazarda davranış faktlarının müşahidə və qeyd olunması əsasında məsələnin kəmiyyət həllinə imkan verir. Əvvəl qeyd etmişdik ki, kardinalist (kəmiyyət) və ordina- list (sıra) faydalılıq nəzəriyyələri istehlakçı davranışı barədə müxtəlif fərziyyələr əsasında qurulmuş nəzəriyyələrdir. Bununla belə bu nəzəriyyələrdə bir sıra ümumi məqamları da qeyd edə bilərik. Belə ki, ordinalist nəzəriyyəsindəki fərqsizlik əyrilərini kəmiyyət nəzəriyyəsindəki TU = F(x, y) ümumi faydalılığın funksiyasının səviyyə xətti kimi nəzərdən keçirmək olar. Ordinalist nəzəriyyəsindəki əvəzləmənin azalan son hədd norması haqqındakı ehtimalın mənası kəmiyyət nəzəriyyəsindəki son hədd faydalılığmın azalması haqqındakı ehtimalın mənası ilə eynidir. Fərq yalnız ikinci halda əmtəənin faydalılığmın yutillərlə ölçülməsindədir. Birinci halda əmtəənin hər bir əlavə vahidinin faydalılığı digər əmtəənin istehlakçının qurban verməyə razılaşacağı həcmi ilə ölçülür. iki yanaşma vasitəsi ilə əldə olunmuş istehlak tarazlığı şərtlərini müqayisə etsək, aydın olar ki, kardinalist faydalı lıq nəzəriyyəsinə görə tarazlıq istehlaKçının bütün gəlirini hər bir xərclənmiş rubla düşən son hədd faydalılığının istənilən alınan əmtəəyə bərabər olduğu və ya son hədd fay- dalılıqları nisbətinin onların qiymətləri nisbətinə bərabər olduğu halda yaranır. Müx PJ MU ~P Yüklə 1,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|