MühaziRƏ MƏTNİ Mövzu Mikroiqtisadiyyat- iqtisadi nəzəriyyənin tərkib hissəsi kimi

23.2. Dövlətin minimal funksiyaları
Məlumdur ki, bazar mexanizmi cəmiyyət qarşısında du­ran mühüm iqtisadi məsələləri həll etməyə qabil olan yaxşı tənzimlənmiş mexanizm olsa da, təsərrüfatçılımın həyat fəaliyyətinin bir sıra sahələrində işləmir. Bazar mexanizmi­nin resurslardan səmərəli istifadəni təmin edə bilmədiyi hal­ları adətən uğursuzluq (fiasko, iflas) adlandırırlar.
Adətən bazarın uğursuzluğuna dəlalət edən dörd qeyri- səmərəli vəziyyət olduğu göstərilir:

1. 
   ictimai nemətlər;
   
2. 
   xarici effektlər (ekstemalilər);
   
3. 
   qeyri-təkmil (asimmetrik) informasiya (bu barədə daha geniş bax fəsil 25);
   
4. 
   inhisarlar (bax fəsil 12).
   

Bəzən bura həm də bazarın dövriyyəni lazımi miqdarda pulla təmin edə bilmək qabiliyyətində olmamasını da aid edirlər. Bütün bu hallarda dövlətin müdaxiləsi tələb olunur.
Dövlətin ictimai nemətlərin verilməsi, xarici effektlərin tənzimlənməsi (ekstemalilər), inhisarların və antiinhisar qanunvericiliyinin tənzimlənməsi, asimmetrik informasi­yanın qarşısının alınması və pul dövriyyəsinin səmərəli təşkili üzrə yerinə yetirdiyi funksiyalar dövlətin real bazarı tənzimləməsinin minimal zəruri hüdudlarını müəy­yənləşdirir. Bu isə ümumiyyətlə tənzimlənməyən bazarın olmamasını söyləməyə əsas verir, çünki hətta ideal azad bazarın da dövlətlə qarşılıqlı əlaqədə olmağa ehtiyacı var.
İctimai əmtəələr kollektiv tələbatları dövlətin vergi və büdcə siyasəti ilə bağlayır. Məsələ burasındadır ki, ictimai nemətlərə (əmtəələrə) olan tələbatların ödənilməsi dövlətin büdcədən müəyyən xərclərini tələb edir. Büdcə xərclərinin həcmi və quruluşu ictimai əmtəələrin həcmi və quruluşundan asılıdır. Bu xərcləri ödəmək üçün dövlətə müvafiq olaraq gə­lir də lazımdır ki, bunun da çox hissəsini əhalidən toplanan vergilər təşkil edir. Beləliklə, ictimai nemətlər yalnız ilk baxışdan pulsuz görünürlər (çünki bilavasitə bazarda əhali ictimai əmtəəyə görə pul ödəmir). Əslində isə əhali ictimai nemətlərin təqdim edilməsi üzrə dövlət xidmətlərin haqqını dolayısı ilə, vergilər vasitəsilə dövlət büdcəsinin gəlir hissə­sinin əhalidən toplanmış vergi qədərində ödəyir. Özü də döv­lət bu zaman dövlət büdcəsinin gəlir və xərclər hissələrinin uyğunlaşdırılınası ilə bağlı mürəkkəb bir məsələni həll etmə­lidir.
İctimai əmtəələr konsepsiyasından dövlətin iqtisadi siya­səti üçün aşağıdakı nəticəyə gəlmək olar:
Birincisi, ölkə vətəndaşı ictimai əmtəəni vergiyə bərabər qiymətə alırsa, büdcənin vergilərdən formalaşan gəlirləri ilə onun xərcləri arasında tarazlığın saxlanılması zəruridir.
ikincisi, büdcə xərclərinin quruluşu ictimai əmtəələrə tə­ləbin quruluşuna müvafiq olmalıdır.
Üçüncüsü, ictimai əmtəələrin spektri artdıqca və ya azal­dıqca, müvafiq olaraq dövlət büdcəsi də artmalı və ya azal­malıdır.
Dördüncüsü, müasir təsərrüfatçılıq şəraitində xüsusi və ictimai nemətlər arasındakı nisbət ciddi əhəmiyyət kəsb edir.
Bazar üçün xarici olan effektlərin tənzimlənməsini dövlət öz üzərinə götürür. Öz funksiyasını yerinə yetirərkən o,
xarici effektləri aşkar edir, onları pul formasında ölçür, bazar sisteminin qeyri-təkmilliyini aradan qaldıran qərarlar qəbul edir. Bunun ardınca dərhal təsərrüfatçı subyektlərin reaksiyası və mikroiqtisadi parametrlərin (gəlirlərin, resurs­ların yenidən bölgüsü, qiymətlərin quruluşunun dəyişməsi və s.) dəyişilməsi gəlir.
Xarici effektləri tənzimləyən dövlət qərarları optimal variantda fərdi iqtisadi maraqlara toxunmamalıdır, çünki onlar bazar (xüsusi) xərclərinin və ya gəlirlərin baş vermiş artımına yalnız pulla qiymət verirlər. İqtisadi prosesin pul gəlirlərinin bir qismi dövlət tərəfindən əllərindən alınmış iş­tirakçıları uduzmurlar, çünki artıq əldə olunmuş qazanca görə ödəniş edirlər.
Müasir, sürətlə dəyişən dünyada istehsalın ekoloji aspekti ilə bağlı xarici effektlərinin dövlət tənzimlənməsi get-gedə daha çox əhəmiyyət kəsb edir.
Bazar tələbinə yönümlənmiş iqtisadiyyat təsərrüfat döv­riyyəsinə get-gedə daha çox təbii resursların cəlb olunmasını həvəsləndirir və bu da son nəticədə müasir cəmiyyətin özünü təhlükə qarşısında qoyur. Ekoloji vəziyyətin pisləşməsi bazar rəqabətinin mənfi sosial nəticələrinin qarşısının alınmasına yönümlənmiş yeni xüsusi dövlət tənzimləyicilərinin meyda­na gəlməsini zəruri edir və bu da inkişaf iqtisadiyyatında dövlətin təsvir olunan funksiyasının yerinə yetirilməsini çə­tinləşdirir.
Ətraf mühitə zərərli tullantıların atılmasının azaldılma­sının üç əsas yolu var:

• 
  zərərli tullantılar üzrə norma və standartların müəy­yənləşdirilməsi;
  
• 
  tullantılara görə ödənişlərin tətbiq edilməsi;
  
• 
  tullantılara müvəqqəti icazələrin satışı.
  

Zərərli tullantılara görə standartlar (imissions standarts) sənaye tullantılarında zərərli maddələrin qanun tərəfindən müəyyənləşdirilmiş hədd konsentrasiyasıdır.
Tullantılara görə ödəniş daha böyük çevikliyə malikdir.
Tullantılara görə ödəniş firmadan ətraf mühiti çirkləndirən hər tullantı vahidinə görə alınan haqdır. Belə sistem zərərli tullantıların ümumi həcminin azalmasına rəvac verir, bunu onun AFR-da tətbiqinin nümunəsində görmək olar. Lakin belə sistemdə çirkləndirmə standartlarının pozulmayacağına tam əminlik yoxdur.
Mənfi eksternalilərin dövlət tərəfindən məhdudlaşdırıl- masının sonuncu üsulu xarici xərclərə hüquq bazarının ya­ranmasına səbəb olmuşdur.
Tullantıların atılmasına dövlət lisenziyaları bazarda onla­ra tələb və təklif əsasında alqı-satqı obyekti kimi çıxış edir­lər. Belə lisenziya almış çirkləndiricilər, əgər lisenziyanın qüvvədə olduğu müddətdə zərərli tullantılarını azaltmışlar­sa, lisenziya üzrə qalığı bazarda sata bilərlər əgər onlar zə­rərli tullantıları heçə endirirlərsə, lisenziyalarını tullantılara icazə verilmiş həcm çərçivəsindən kənara çıxanlara sata bi­lərlər (bax şəkil 26.1).


Şəkil 26.1.Təbii çirkləndirmə hüquqları bazarında tarazlıq



Verilmiş qrafikdə tullantıların atılması təklifi şaquli S əyrisi ilə təsvir olunmuşdur və dövlətin müəyyənləşdirdiyi yol verilən çirkləndirmə həddini (100 min t.) əks etdirir. O, optimal çirkləndirmə həddinə müvafiqdir.Bu həcmdə lisen­ziyalar buraxılır. Lisenziyaların bazarda tarazlıq qiyməti D tələb və S təklif əyrilərinin kəsişmə nöqtəsi ilə müəyyənlə­şir (yəni bir ton tullantıya görə 40 dollar).
Beləliklə, xarici effektlər konsepsiyası əsasında iqtisadiy­yatı inkişafda olan dövlətin iqtisadi siyasəti üçün aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar:
Birincisi, dövlət büdcəsindən subsidiyalarla birgə xüsusi vergilər tətbiq edilməsi zəruridir ki, vəsaitin xarici effekt­dən zərər çəkənlərin xeyrinə yenidən bölgüsünə imkan ya­ransın. Bu, dövlətin iqtisadi funksiyalarını genişləndirir və təkmil rəqabətin şərtlərinə cavab verir.