MühaziRƏ MƏTNİ Mövzu Mikroiqtisadiyyat- iqtisadi nəzəriyyənin tərkib hissəsi kimi

Gəlirlərin təkrar bölgüsü ilə bağlı funksiya da (tədris ədəbiyyatında buna bəzən ədalətlilik funksiyası deyilir) az əhəmiyyətli deyil. Bazar gəlir bölgüsünün yalnız bir meyarı­nı tanıyır: əmtəə və xidmətlər bazarında rəqabətdə iştirakın nəticələri - rəqabətdə uğur qazananın gələri yüksək olduğu kimi, uğursuzluğa uğrayanın da gəliri aşağı olur. Sırf bazar bölgüsü yaşayış minimumunun əldə olunmasına heç də təmi­nat vermir. Bazar baxımından ədalətli olan gəlir bölgüsünün ümumbəşəri cəhətdən ədalətli olmamasını cəmiyyətin dərk və etiraf etməsi üçün müəyyən vaxt lazım oldu. Axırda dövlət gəlirlərin vergilər vasitəsilə təkrar bölgüsü, həmçinin əmək qabiliyyəti olmayanları, qocalan və s. dəstəkləmək funksiya­sını öz üzərinə götürdü. Bundan başqa, Dövlət yalnız işsiz­lərə deyil, həm də işləyənlərə qayğı göstərməli, minimum əmək haqqı vasitəsilə onların minimum istehlak səviyyəsini təmin etməlidir. Dövlət tərəfindən həm də ailənin gəlirindən asılı olmayaraq təhsil almaq imkanını təmin edən proqramlar da maliyyələşdirilir.
Güclü texnoloji «partlayışla* səciyyələnən sürətlə dəyişən dünyanın müasir şəraitində fundamental elmi tədqiqatların inkişafı, perspektivləri aydın olmayan yeni sahələrin inkişa­fının həvəsləndirilməsi, ETT-nin böyük investisiyalar tələb edən, uzun müddətə özünü ödəyən yüksək dərəcədə riskli və mənfəət sarıdan qeyri-müəyyən istiqamətləri də dövlətin funksiyasına çevrilir və dövlət bunu investisiya siyasəti vasitəsilə həyata keçirir. Bu halda dövlət bir tərəfdən Özü inkişaf iqtisadiyyatının üstünlükverimli sahələrinə vəsait qoyur, digər tərəfdən isə daxili və zahiri (xarici) xüsusi və­saitlərin axınına rəvac verən maksimum əlverişli iqtisadi və fiskal-hüquqi şəraitləri təmin edən tənzimləyici rolunda çıxış edir, investorlara təminatlara əməl edilməsinə nəzarət edir.
Dövlətin əmlak münasibətlərinin subyekti qismində fəa­liyyəti də onun funksiyası kimi qalmaqdadır.
Ənənəvi dövlət mülkiyyəti obyekti alqı-satqı obyekti ol­mayan və gəlir gətirməyən (parklar, meşələr və s.) milli sər­vətlərdir. Lakin həyat əhəmiyyətli infrastruktur sahələri də: nəqliyyat, rabitə, energetika, hərbi sənayenin bir qismi - çox vaxt dövlətin əlində olur. Bu sahələr, əsasən, bazar iqtisadiy­yatının işləməsi üçün zəruri olan dayaqlar, şəraitlərdir.
Dövlət mülkiyyətinin xeyli hissəsini qarışıq korporasiya­lar təşkil edir ki, bunların kapitalında dövlətin iştirakı üs­tünlük təşkil etməyə də (50% az ola bilər) bilər, lakin bu, şirkətin fəaliyyəti üzərində ictimai nəzarəti təmin edir.
Dövlət mülkiyyətinin formalaşma mənbəyi kimi milliləş­dirmə və bilavasitə dövlət sahibkarlığı, yəni dövlət vəsaiti hesabına müəssisələrin tikilməsi çıxış edir. Bu müəssisələr bazar münasibətləri subyekti olur, yəni kommersiya əsasında işləyirlər.
Dövlət ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunmuş qaydaları dəstəkləyən (məsələn, cəmiyyətdə davranış kodeksi və ya biznesin aparılması qaydaları), yaxud fəaliyyətləri iqtisa­diyyatda müəyyən nizamın dəstəklənməsi və saxlanılması­na yönümlənmiş institutlar yaradan sistemdir.
Dövlət, hər şeydən əvvəl, iqtisadi fəaliyyəti tənzimləyən qanun və qaydaların yaradılması, həmçinin onlara əməl olun­ması üzərində nəzarətə cavabdehdir. Qanunvericilik bazasının yaradılması «iqtisadi agentlər»in davranış qaydalarının, iqti­sadi münasibətlərin fəaliyyətində hər bir iqtisadi agentin - istehsalçılar, istehlakçılar və dövlətin özü - əməl etməli ol­duqları hüquqi prinsiplərin müəyyənləşdirilməsidir. Bu qay­dalardan xüsusi mülkiyyətin hüquqlarını qoruyan və sahibkarlıq fəaliyyətinin formalarını, müəssisələrin fəaliyyət şərtlərini, onların öz aralarında və dövlətlə münasibətlərini müəyyənləşdirən qanunvericilik və normativ aktları qeyd et­mək olar. Hüquqi normalar məhsulun keyfiyyəti və əməyin təhlükəsizliyi problemlərinə, həmkarlar ittifaqları və müdi­riyyət arasında münasibətlər məsələlərinə və s. şamil edilir.
Dövlətin institusional siyasəti aşağıdakı kimi nəzərdən keçirilə bilər:
■ formal və qeyri-formal institutları müdafiə edən və ev təsərrüfatları və ya müəssisələrin fəaliyyətlərində qaydalara əməl olunmasına zəmanət verən tam məhkəmə sisteminin formalaşdırılması;

• 
  iqtisadiyyatın müxtəlif dövlət tənzimləməsi mexanizm­ləri (məsələn, bütün cəmiyyət üzvlərinin ictimai nemətlər al­maq hüququnun müdafiə edilməsi və s.) vasitəsilə müəyyən icra institutları sisteminin formalaşdırılması.
  

İnstitusional siyasət aşağıdakı məqsədləri güdməlidir:

• 
  bazarın fəaliyyət göstərməsi üçün əlverişli iqtisadi şəraitin yaradılması;
  
• 
  makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi;
  
• 
  dolğun əmək bazarının formalaşdırılması;
  
• 
  müsbət investisiya mühitinin yaradılması;
  
• 
  əhalinin ən az müdafiə olunmuş hissəsinə maddi kö­məklik göstərilməsi;
  
• 
  ətraf mühitin mühafizəsi.
  

Dövlət regional siyasət apararaq tarixi, milli, demoqra­fik və başqa qeyri-bazar amillərinin bazar iqtisadiyyatına təsiri zamanı yaranan problemləri həll edir.
Milli maraqların dünya iqtisadiyyatında realizə edilməsi dövlət tərəfindən müvafiq xarici ticarət siyasətinin aparılma­sını, kapital və iş qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası üzərində nəzarəti, valyuta kurslarına təsiri, tədiyə balanslarının ida­rə olunmasını və bir çox başqalarını nəzərdə tutur.
Dünya əlaqələrinə yanaşmada iki iqtisadi konsepsiya və müvafiq olaraq dövlətin xarici iqtisadi siyasətində iki istiqa­mət: himayədarlıq və fritrederlik (azad ticarət konsepsiyası) - mövcuddur. Himayədarlıq tərəfdarları dövlətin öz ölkəsi­nin sənayesini xarici rəqabətdən qorumalı olmasının zəru­riliyini söyləyirlər. Azad ticarət tərəfdarları isə hesab edirlər ki, ixrac və idxal quruluşunu dövlət deyil, bazar formalaş­dırmalıdır. Bu yanaşmaların bu və ya digər nisbətdə birləş­məsi dövlətlərin xarici iqtisadi siyasətini müxtəlif inkişaf mərhələlərində fərqləndirir.
Böyük açıqlıq, ticarətin liberallaşdırılması milli iqtisadiy­yatlar üçün iqtisadi artımın yüksək və ixrac potensialının güclü olduğu dövrlərdə səciyyəvidir. Və əksinə, iqtisadiyya­tın tənəzzül etdiyi, ixrac potensialının zəiflədiyi dövrlərdə daha çox himayədarlıq tərəfdarlarının sözü keçir.
Qloballaşma inkişaf etdikcə, dövlətin funksiyası və rolu da dəyişir.
Bu gün, M.Hansenin sözlərinə görə, az qala əsas yönü- münü itirmiş dünya dövlət, bazar və vətəndaş cəmiyyəti ara­sında yeni balans, yeni qüvvətlər nisbəti tapmağa çalışır. Problemin mürəkkəbliyi ondadır ki, onun həlli üçün göstə­rilən institutları arasında hakimiyyətin sadəcə olaraq yeni­dən bölgüsü kifayət deyil, bunun üçün ictimai dəyərlər və üstünlükverimlər dəyişdiyindən həmin institutların özləri­nin dəyişdirilməsi lazımdır.
Qloballaşma şəraitində dövlətin rolundan danışanda iki cəhəti qeyd etmək lazımdır: dövlət institutunun dünya birli­yində və ayrılıqda bir ölkənin daxilində rolu.
Birincisinə gəldikdə, iqtisadiyyatda inteqrasiya proses­ləri, maliyyə bazarının qloballaşması, dövlət sərhədlərinin «silinməsinə», maliyyə sahəsində dövlətin müstəqilliyinin zəifləməsinə aparması kimi fikir üstünlük təşkil edir. R.A1- lenin hesablamalarına görə, dünyanın yeddi ən inkişaf etmiş ölkəsinin qiymətli kağızlar bazarının 30% -dən də azı dövlət nəzarətindədir və ya dövlətin maraqlarına xidmət edir. Dün­ya maliyyə bazarı bir ay ərzində ölkədən ölkəyə 3 trln. dol­lardan artıq pul köçürür. Bunlardan 2 trln. dollar dövlət və ya digər rəsmi institutların nəzarətində deyil. Xüsusi kapi­tal, hətta ABŞ kimi ölkələrin də mərkəzi bankından çox və­saitə malikdir. Dünya maliyyə bazarında vəziyyəti Allenin fikrincə, milli hökumətlər deyil, xüsusi kapital müəyyənləş­dirir.
Bəzi tədqiqatçılar milli dövlətlərin aradan çıxmasının qaçılmazlığı barədə fikir söyləyirlər. R.O’Brayen «Qlobal maliyyə inteqrasiyası. Coğrafiyanın sonu* kitabında yazır: