MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

İnfeksion xəstəliklər, qida zəhərlənmələri və helmintozlarin profilaktikasi 
Mikroorqanizmlər tərəfindən törədilən xəstəliklərə infeksion və yaxud yoluxucu 
xəstəliklər deyilir. Digər xəstəliklərdən əsas fərqi onların xəstə insanlardan 
sağlama keçməsidir və müəyyən şəraitdə çoxlu insanları xəstələndirməsidir. 
Bir  qayda  olaraq  patogen  mikroorqanizmlər  üçün  yaşayış  mühiti  insan  və 
heyvan orqanizmləridir və parazitlərin sahibi hesab edilir. 
Patogen mikroorqanizmlər ciddi spesifik xüsusiyyəti ilə səciyyələnir, yəni hər 
bir  törədici  müəyyən  xəstəliyi  əmələ  gətirir.  Məsələn,  qarın  yatalağı  çöpləri  qarın 
yatalağını, qanlı ishalı – qanlı ishal və s. törədir. 
Patogen  mikrobların  bioloji  xarakter  xüsusiyyəti  onların  toksinlər  və  digər 
zəhərli  maddələr  hazırlamasıdır  ki,  bu  da  orqanizmdə  xəstəlik  törətmə  təsirinə 
malikdir.  Patogen  mikroblar  iki  növ  toksinlər  hazırlayır:  ekzotoksinlər  və 
endotoksinlər.  Ekzotoksinlər  mikroorqanizmlərin  yaşadığı  zaman  xarici  mühitə 
ifraz olunur. Endotoksinlər isə yalnız onların ölməsi və parçalanması zamanı azad 
olunur.  Xəstəlik  törədən  mikroorqanizmlərlə  və  insanların  qarşılıqlı  təsir  prosesi 
infeksiya  adlanır.  İnfeksiyanın  baş  verməsi  müxtəlif  formalarda  müşahidə  olunur. 
Bu  mikrobun  növündən,  virumentlik  dərəcəsindən  və  orqanizmə  daxilolma 
miqdarından,  həmçinin  insanların  müqavimət  qüvvəsindən  asılıdır.  Xəstəliyin  baş 
verməsindən  iştirak edən  mikrobların  miqdarına  və  onun baş  vermə  dövrünə  görə 
infeksiya aşağıdakı formalarda olur: 
Xəstəliyi bir növ mikrob törədirsə sadə infeksiya, iki və ya bir neçə növ mikrob 
törədirsə  qarışıq  infeksiya  baş  verir.  Bəzən  bir  növ  mikrobun  təsirindən  xəstə 
orqanizmin  ümumi  müqaviməti  zəifləyərək  ikinci  növ  mikrob  tərəfindən  infeksiya 
mürəkkəbləşdirilir ki, buna ikinci infeksiya deyilir. 
Xəstəliyin  baş  verməsinə  görə  infeksiya  endogen  və  ekzogen  olur.  Ekzogen 
infeksiyada  mikrob  orqanizmə  xaricdən  düşür  və  (qarayara,  dovşancıq).  Endogen 
infeksiya isə orqanizmin  müqaviməti zəifləyən zaman öz daxilində (tənəffüs, həzm 
aparatı)  yerləşən  mikrobların  hesabına  baş  verir.  Orqanizmin  zəif  immunobioloji 

---

85 
 
qabiliyyəti (reaksiya əmələ gətirmə qabiliyyəti) zamanı ora düşən mikroblar inkişafı 
üçün  əlverişli  şərait  tapı  rvə  xəstəlik  törədir.  İnfeksion  xəstəliklər  ağır,  orta  ağır  və 
yüngül formalarda keçə bilər. 
Bir çox infeksion xəstəliklərlə yalnız insanlar xəstələnə bilir ki, belə infeksiya 
antroponoz  adlanır  (yunanca  «antropos»  -  insan  və  «nozos»  -  xəstəlik).  Bunlara 
misal olaraq qanlı  ishal, qarın  yatalağı,  vəba, difteriya (yoluxucu boğaz  xəstəliyi), 
qızılca (korv)  və b. Burada  infeksiyanın ən əsas  mənbəyi  xəstə  insan  və bakteriya 
faşıyıcılarıdır.  Yalnız  heyvanlar  xəstələnən  infeksion  xəstəliklər  –  zoonozlar 
adlanır  (yunanca  «zoo»  -  heyvan,  «nozos»  -  xəstəlik).  Həm  insan  və  həm  də 
heyvanların xəstələndiyi infeksion xəstəliklər zooantroponozlar adlanır.  
Yoluxmanın  yayılma  formaları  müxtəlifdir.  Xəstəlik  tək-tək  hallarda  təsadüf 
olunduqda,  buna  sporadik  hal  deyilir.  Eyni  bir  mənbədən  yayılan  çoxlu  miqdarda 
adamların  xəstələnməsi  hallarına  epidemiya,  epidemiyanın  yayılıb  bütün  ölkələri 
və hətta qitələri əhatə etməsinə pandemiya adı verilir. 
Hər  hansı  bir  yoluxucu  xəstəlik  müəyyən  bir  ərazidə  uzun  müddət  davam 
edərsə,  bu  forma  epidemiyadır.  İnfeksiyanın  yayılmasının  əsas  mənbəyi  xəstə 
insanlar  və  heyvanlardır.  Kollektivdə  xəstəliyin  baş  verməsi  üçün  üç  əsas  şərt 
vacibdir: infeksiya mənbəyi, onun yayılma yolları və əhalinin xəstəliyə həssaslığı. 
İnfeksion xəstəliklərin tək-tək, yaxud epidemiya halda baş vermə şəraiti hökmən 
infeksiya  mənbəyinin  olması  hesab  edilir.  Xəstə  insan  çox  təhlükəli  infeksiya 
mənbəyi hesab edilir. Belə ki, o çoxlu  miqdarda bakteriya xaric edir. Bunlar həm də 
virument  vəziyyətdə  olur.  Xüsusilə  atinik  xəstələr  çox  təhlükəlidir.  Belə  ki,  bu 
şəxslər uzun müddət ətrafdakılarla əlaqədə olub, onları yoluxdura bilərlər. 
Xəstə insan və heyvanlardan başqa, infeksiya mənbəyi bakteriya daşıyıcılarda 
ola  bilər.  Bakteriya  daşıyıcılıq  çox  zaman  infeksion  xəstəliklər  keçirdikdən  sonra 
baş  verir.  Belə  ki,  insan  və  heyvanlar  müəyyən  vaxta  qədər  ətraf  mühitə 
mikroorqanizmlər  xaric  edirdilər.  Lakin  infeksiya  mənbənin  olması  hələ  o  demək 
deyildir  ki,  insan  hökmən  onunla  yoluxa  bilər  və  infeksiya  yayılar.  İnfeksion 
xəstəliklərin  baş  verməsinin  və  yayılmasının  ikinci  ən  vacib  şərti  infeksiyanın 
keçməsinə  səbəb  olan  ətraf  mühitdə  müəyyən  amilin  olmasıdır.  İnfeksiyanı 

---

86 
 
yoluxmuş  insandan  sağlam  orqanizmə  verən  xarici  mühit  elementi  infeksiyanı 
keçirən  amil  adlanır.  Bunlara  su,  hava,  torpaq,  qida  məhsulları,  aparaturalar, 
avadanlıqlar,  qab-qacaqlar,  həmçinin  gəmiricilər,  həşəratlar  və  s.  aiddir. 
Amillərdən  asılı  olaraq  su,  qida,  hava-damcıları,  torpaq,  təmas  ilə  infesiya 
xəstəliklərinin keçirmə yolları fərqlənir. 
Bütün infeksion xəstəliklərdə infeksiyanı keçirməyin ən çox rast gəlinən yolu 
əlaqədir, yəni bir-birilə təmasda olmaqdır. Əlaqə birbaşa və dolayı ola bilər. Birbaş 
əlaqədə  infeksiyanın  keçməsi  dəri  və  selik  mənbələri  ilə  təmasda,  dolayıya  isə  ev 
əşyaları və gündəlik istehsalatda olur. 
İnfeksiyanın  hava  ilə  keçməsi  zamanı  törədicilər  xəstə  insanın  tənəffüs 
yolundan selik daşıyıcıları il əvə yaxud bakteriya daşıyıcıları (qızılca, göyöskürək – 
koklöş,  qrip,  difteriya,  vərəm  və  b.).  Su  vasitəsilə  bir  çox  infeksiyalar  keçə  bilər 
(vəba,  qarın  yatalağı,  qanlı  ishal  və  s.).  Yoluxmuş  suyu  içdikdə,  onunla  çimdikdə, 
tərəvəzi, qab-qacaqları, avadanlıqları yuduqda. 
Qida  yolu  ilə  infeksiyanın  yayılması  yuxarıda  qeyd  olunanlardan  onunla 
fərqlənir  ki,  qida  məhsulları  yalnız  infeksiyanın  keçiricisi  olmayıb,  həm  də 
mikroorqanizmlərin  çoxalması  və  toplanması  üçün  əlverişli  qida  mühiti  hesab 
olunur. 
Qida  məhsullarının  yoluxması  müxtəlif  yollarla  olur:  xəstə  heyvandan  alınan 
məhsullar  (süd,  ət,  yumurta)  yeməyi  hazırlayan  və  yaxud  emal  edən  xəstə  insanla, 
avadanlıqlarla,  qab-qacaqla,  su,  hava,  əl  ilə  və  s.  Həşərat-keçiricilərlə  – 
ağcaqanadlarla  malyariya  xəstəliyi  ke-çir.  İnfeksiyanın  keçməsi  amili  torpaq  da  ola 
bilər.  Bir çox  infeksiyalar  üçün  torpaq törədicilərin qısa  müddətli  qalmaq  yeri  hesab 
olunur (bağırsaq infeksiyaları). Buradan o, su təchizat mənbəyinə, qida məh-sullarına 
keçə  bilər.  Digər  infeksiyalar  üçün  torpaq  törədicilərin  uzun  müddət  qalmaq  yeridir 
(Sibir yarası, botulizm, yara infeksiyaları və b.). 
Lakin  infeksiyaların  yayılması  üçün  infeksiya  mənbəyi  (xəstə  və  yaxud 
bakteriya daşıyıcıları) və keçmə amili (su, qida, ətraf mühit obyektləri) hələ kifayət 
deyildir.  Belə  ki,  insanların  infeksiya  obyektləri,  xarici  mühitlə,  qida  ilə,  su  ilə, 
yaxud birbaşa xəstə ilə qeyri-həssaslığı nəticəsində xəstələnməyə də bilər. 

---

87 
 
İnfeksion xəstəliklərin baş verməsi və yayılmasında üçüncü şərt də təsir edir. 
Bu  insanların  həmin  xəstəliyə  həssaslığıdır.  Həssaslıq  –  xəstəlik  əmələ  gətirən 
törədicilərlə  insan orqanizminin təmasda olduğu zaman  xəstələnmə qabiliyyətidir. 
Orqanizmin  qeyri-həssaslığı  bütövlükdə  ümumi  müdafiə  və  xüsusi  immunitetlə 
müəyyən olunur. 
Xüsusi  immunitetdə  orqanizmi  hər  hansı  bir  infeksiyadan  müdafiə  olunur  və 
digər infeksiyanın həssaslıq dərəcəsinə təsir etmir. Məsələn, qarın yatalağı törədicisilə 
hazırlanan immunitet qanlı ishal xəstəliyini qorumur. Xüsusi immunitet anadangəlmə 
və sonradan qazanılma ola bilər. Qazanılan immunitetlər həyat boyu formalaşır, yəni 
infeksion xəstəlikləri keçirdikdən və yaxud süni immunitetləşmə.