Mühazirəçi: Magistr M. A. Babayeva MÜhaziRƏNİn plani adi beton və onun xassələri

§ 10. Ağır betonun xüsusi növləri

 Yüksəkmöhkəmlikli beton. Yüksək markalı sement (400 mar­­ka­dan yüksək) və yüksək keyfiyyətli doldurucular işlətməklə yük­sək­möh­kəm­likli beton alınır.

Yüksəkmöhkəmlikli betonda sementin bərkiməsi zamanı ayrılan is­tiliyin və eləcə də yığışmanın qiyməti sementin sərfindən asılıdır. Sementin sərfinin çox olması massiv qurğularda xoşa gəl­mə­yən daxili gərginliklərin meydana çıxmasına səbəb ola bilər. Bu­na görə massiv qurğuların yüksəkmöhkəmlikli betonunda belit se­mentin­dən istifadə etdikdə sementin maksimal miqdarı 430 kq/m³-dan, adi portlandsementdən istifadə etdikdə isə 375 kq/m³-dan çox olmamalıdır. Qalan bütün hallarda yüksəkmöhkəmlikli betonda sementin yol verilən miqdarı 500 kq/m³-dan artıq olma­ma­lıdır.
 Tezbərkiyən beton. Tezbərkiyən sement və sementin bər­ki­məsini tezləşdirən müxtəlif üsullardan istifadə edərək tez­bər­ki­yən beton əldə edilir. Bu üsullara su-sement nisbətinin azal­dıl­ma­sı və bərk beton qarışığının istifadəsi, bərkiməni tezləşdirən əla­və­lə­rin (məsələn, kalsium-xlorid) tətbiqi aiddir. Tezbərkiyən beton 13 gün normal şəraitdə bərkidikdən sonra kifayət qədər yüksək möhkəmliyə malik olur.
 Yol betonu. Ağır betonun bir növü olub, avtomobil yol­la­rı və şəhər küçələrini örtmək üçün işlədilir. Yol betonu xarici mü­hi­tin təsirlərindən mühafizə olunmur, nəmliyə, donmağa, bəzi aq­res­siv mühitin təsirinə məruz qalır. Bütün bunlara görə də yol be­to­nuna qarşı yüksək tədləblər irəli sürülür. O, sıxılmada və əyil­mə­də yüksək möhkəmlikli, çox sıx, şaxtaya və sürtülüb-yeyilməyə yük­sək dərəcədə davamlı və bərkidikdə çox az yığılan olmalıdır.
Yol betonu hazırlamaq üçün portlandsement, plas­tik­ləş­di­ril­miş və hidrofob portlandsementlər işlədilməlidir. Yolların bir­qat­lı və ikiqatlı örtükləri üçün işlədilən sementin markası 500-dən, tək­milləşdirilmiş yolların əsası üçün isə 300-dən az olmamalıdır. Se­ment klinkerində üçkalsiumlu alüminat mineralının miqdarı 10%-dən çox olmamalıdır. Sement, su qatıldıqdan 2 saat sonra tut­ma­ğa başlamalıdır.
Bir­qatlı və ikiqatlı örtüklərin üst qatı üçün işlədilən və püs­kü­rülmüş süxurlardan hazırlanan qırmadaşın sıxılmada möh­kəm­liyi 120 MPa-dan, çöküntü süxurlarından olan qırmadaşın möh­kəm­­li­yi isə 80 MPa-dan az olmamalıdır.
Yol betonu üçün çox zaman ortadənəli təbii qum, yaxud bərk və sıx təbii daşların xırdalanmasından alınan süni qum iş­lə­di­lir.
İri doldurucularda gil, lil və toz hissəciklərinin miqdarı 1%-dən çox olmamalıdır.
 Xırdadənəli beton. Nazik divarlı dəmir-beton kon­struk­si­ya­ların və eləcə də tərkibində iri doldurucu olmayan konstruk­si­ya­la­rın hazırlanmasında xırdadənəli betondan istifadə edilir. Bu be­to­nu parça torla armaturlamaqla yüksək möhkəmlikli konstruk­si­ya  armosement alınır. Xırdadənəli betonun tərkibində se­ment da­şı­nın miqdarı çox olduğu üçün onun yığışması və sü­rün­gən­liyi də çox olur. Onun xassələri adi betonda olduğu kimi eyni amil­lərlə xarakterizə edilir. Lakin xırda doldurucunun (qumun) iri­liyinin az və xüsusi səthinin çox olması beton qarışığının su tə­lə­ba­tını artırır. Eyni möhkəmlikli və axarlıqlı beton almaq üçün xır­da­dənəli be­ton­da sementin sərfini adi betondakına nisbətən ar­tır­maq (2040%) lazım gəlir. Sementin miqdarını azaltmaq üçün yax­şı də­nə­li tərkibli qumdan, plastikləşdirici əlavələrdən, super­plas­ti­fi­ka­torlardan istifadə etmək lazımdır. Qumun keyfiyyəti xırdadənəli be­tonun keyfiyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Əgər adi be­ton­­da iri dənəli qumun xırdadənəli qumla əvəz edilməsi betonun möh­­kəmliyini 510% azaldırsa, xırdadənəli betonda möhkəmlik 2530% azala bilər.
Nazik divarlı dəmir-beton konstruksiya hazırladıqda, adə­tən 1:3  1: 4 nisbətli az axarlıqlı sement-qum qarışığı, armosement konstruksiya hazırladıqda isə 1:2 nisbətli daha yağlı tərkibli sement-qum qarışığı istifadə edilir.
Xırdadənəli beton əyilməyə qarşı yüksək möhkəmliyə ma­lik­dir. Onun sukeçirməzliyi və şaxtayadavamlılığı yüksəkdir.
 Hidrotexniki betonlar. Daima yaxud dövri surətdə su ilə yu­yulan qurğuların və ya onların ayrı-ayrı elementlərinin ti­kin­ti­sin­də hidrotexniki betondan istifadə edilir. Hidrotexniki beton su­ya və şaxtayadavamlı, sukeçirməyən və möhkəm olmalı, bər­ki­dik­də az istilik ayırmalı, lazımi axarlıqlı olmalıdır. Sualtında və sə­viy­yə­si dəyişilən su zonasında olan beton suyun aqressiv təsirlərinə da­vamlı olmalıdır.
Hidrotexniki betonun əsas xarakteristikası olan su­ke­çir­məz­liyinə görə markaları: W 2, W 4, W 6 və W 8-dir. Mar­ka­lar­da­kı rəqəmlər nümunələrin 180 gündən sonra 0,2, 0,4, 0,6 və 0,8 MPa təzyiq altında su keçirmədiyini göstərir. Sukeçirməzliyinə görə betona verilən tələblər konstruksiyanın xarakterindən və ona təsir edən suyun təzyiqindən asılı olaraq təyin edilir. Şaxtayada­vam­lılığına görə hidrotexniki betonun markaları: F 50, F 100, F150, F 200 və F 300-dür. Su səviyyəsi dəyişən zonalarda 400 və 500 markalı betondan istifadə edilir.
Hidrotexniki beton hazırlamaq üçün adi portlandsement, put­solanlı, posalı və sulfatlaradavamlı portlandsementlər işlədilir. Qış zamanı, sərt iqlim şəraitində hidrotexniki beton üçün alüminat se­menti tətbiq oluna bilər.
Sualtında olan beton üçün putsolanlı və posalı port­land­se­ment­ləri işlətmək məsləhət görülür.
 Dekorativ beton. Bina və qurğuların estetik ifadəliyini ar­tır­maq üçün son zamanlar dekorativ beton geniş tətbiq edil­mək­də­dir. Bu beton ağ və əlvan sementlər və xüsusi doldurucular əsasın­da hazırlanır. Betonda ağ və əlvan sementlər əvəzində sementin küt­ləsinin 810%-i qədər mineral yaxud üzvi piqmentlər (oxra, mu­miya, sülügən və s.) də işlədilə bilər. Piqmentlər işığa, atmosfer tə­sirlərinə və qələviyə qarşı yüksək dərəcədə davamlı olmalıdır.
Dekorativ betonların hazırlanmasında təmiz, müxtəlif rəng ça­larlarına malik kvars qumu tətbiq edilməlidir. İri doldurucu ki­mi açıq rəngli əhəngdaşı və dolomit, qranit, mərmər, bazalt, slüda, xır­dalanmış şüşə və s. materiallar işlədilə bilər. Betonun bədii ifa­də­liyini artırmaq üçün xüsusi üsullardan istifadə edilir.
 Çox ağır və hidrat betonlar. Nüvə şüalanmasından mü­ha­fi­zə üçün həm sıxlığı, həm də tərkibində çoxlu kimyəvi birləşmiş su olan materiallardan hazırlanan betonlardan istifadə edilir.
Sıxlığı 2500 kq/m³-dan çox və maqnetit, limonit, barit, çu­qun tullantıları və polad qırıntıları kimi təbii və ya süni ağır dol­du­ru­cularla hazırlanan betona çox ağır beton deyilir.
Tərkibində çoxlu miqdarda kimyəvi birləşmiş və ya yarı kim­yəvi birləşmiş su olan betona hidrat beton deyilir. Hidrat be­tonda kimyəvi birləşmiş su yapışdırıcı maddədə, doldurucularda və tərkibində yüngül elementlər olan (litium, kadmium) xüsusi dol­durucularda olur.
Maqnetit əsasında hazırlanan çox ağır betonun sıxlığı 28004000 kq/m³ və sıxılmada möhkəmliyi 3040 MPa, baritdən ha­zırlanan betonun həmin göstəriciləri müvafiq olaraq, 33003600 kq/m³ və 20 25 MPa olur. Limonit filizlərində çoxlu kristallik su ol­du­ğundan belə betonun hazırlanması çox əlverişlidir.
Hidrat betonlar üçün yapışdırıcı maddə olaraq, bərkimə za­manı çoxlu su birləşdirən alüminat sementi, doldurucu olaraq isə limonit və serpentinit işlədilir. Beton qarışığı betonqarışdırıcıda azı 2 dəqiqə qarışdırılmalı və qəlibə qoyulmuş beton qarışığı yalnız vib­ratorlar vasitəsilə sıxlaşdırılmalıdır.
 İstiyədayanıqlı beton. Fiziki-mexaniki xassələrini dəyiş­mə­dən uzun müddət yüksək temperatur təsirinə davam gətirən be­to­na istiyədayanıqlı beton deyilir.
Odadavamlılığına görə istiyədayanıqlı betonlar üç növə bö­lünür: yüksək odadavamlı (odadavamlılığı 1770⁰C-dən yuxarı), oda­davamlı (15801770⁰C) və istiyədavamlı (1580⁰C-dən aşağı).
Portlandsementdən hazırlanan istiyədavamlı betonlarda na­rın üyüdülmüş əlavə olaraq şamot, löss, yanacaq posası, süngər və s., qum və qırmadaş kimi isə şamot, adi gil kərpici qırıqları, ya­na­caq posası, bazalt, diabaz, anhidrit işlədilir. Alüminat se­men­tin­dən hazırlanmış istiyədavamlı betonda xırda və iri doldurucu ola­raq şamotdan istifadə edilir.
 Turşuyadavamlı beton. Bu beton turşuyadavamlı sement və turşuyadavamlı doldurucular əsasında hazırlanır. Qeyri-üzvi tur­­şuların (flüorid turşusundan başqa) təsirinə davamlı tur­şu­ya­da­vam­lı beton hazırlamaq üçün maye şüşə (natrium silikat) ilə dinat­rium-silisium-heksaflüoridin qarışığını turşuyadavamlı dol­du­ru­cu­lar­la qarışdırırlar. Turşuyadavamlı doldurucu olaraq kvars qumu, beş­taunit, andezit və kvarsitdən olan qırmadaş və 0,15 mm-dən ki­çik turşuyadavamlı tozvarı fraksiyalar işlədilir. Turşuyadavamlı be­tonun kütləyə görə təxmini tərkibi: 1 hissə maye şüşə, 1 hissə daş tozu, 1 hissə qum və 2 hissə qırmadaşdan ibarət ola bilər. Dinat­rium-silisium-heksaflüorid maye şüşə kütləsinin 15%-i qədər götü­rü­lür. Adətən, yapışdırıcı maddənin miqdarı istənilən axarlıqlı be­ton qarışığı alınana qədər götürülməlidir və bu da təcrübi yolla müəy­yən edilir. Turşuyadavamlı beton isti və quru hava şəraitində bər­kiməlidir.
Turşuyadavamlı betonun sıxılmada möhkəmlik həddi 3 gündən sonra 1112 MPa, 28 gündən sonra isə 15 MPa-dır. Polad ar­maturla möhkəm yapışır. Bu betondan kimya sənayesində tur­şu­lar üçün çən, boru və qurğular tikilməsində istifadə olunur. Be­lə­lik­lə, turşuyadavamlı beton çox baha olan qurğuşunu, tur­şu­ya­da­vam­lı keramikanı və yonulmuş daşı əvəz edir.