Mundarija I bob. Tarjima nazariyasining nazariy asoslari

I -bob bo'yicha xulosa

Ushbu malakaviy ishning birinchi bobi tarjima haqidagi asosiy tushunchalarni o‘rganishga bag‘ishlangan.

Tarjima nazariyasini o‘rganishga batafsil sharh berib, tarjimaning o‘zi, uning rivojlanishi va turlarini bayon qiladi. Shuningdek, tarjimonga maqsadli tilda adekvat tarjimaga erishishni osonlashtirish maqsadida tarjima turlari va usullari muhokama qilindi.
Umuman hayotning deyarli barcha jabhalari va xususan, nutq jamoalari o'rtasidagi o'zaro ta'sirni tarjima bilan bog'liq deb hisoblash mumkin, bu turli xil madaniy muhitlarda odamlarning turli guruhlari ichida va o'rtasida ma'no qanday paydo bo'lishi bilan bog'liq bo'lishi kerak. Bu bir vaqtning o'zida tekshirish uchun juda aniq soha. Agar tarjimonlik so'zning to'liq ma'nosida kasbga aylansa, tarjimonlarga o'zlari nima qilayotgani va buni qanday amalga oshirayotgani haqida mulohaza yuritishlari uchun hozirgi institut va amaliyot aralashmasidan boshqa narsa kerak bo'ladi. Ular, eng avvalo, o'zlari ishlayotgan xom ashyo haqida puxta bilimga ega bo'lishlari kerak: til nima ekanligini va uning foydalanuvchilari uchun qanday ishlashini tushunish.
Ushbu bobda biz tarjima nazariyasi bo'yicha tadqiqot o'tkazdik. Tarjima nazariyasi turidan qat’i nazar tarjimaning umumiy xususiyatlari bilan shug‘ullanuvchi umumiy nazariya va tarjimaning turli turlarini nazariy tavsiflash va tahlil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan maxsus tarmoqlarga bo‘linadi, masalan, badiiy she’rlar tarjimasi, texnik tarjima. va ilmiy adabiyotlar, rasmiy hujjatlar va boshqalar.
Tarjima sohasidagi nazariy tadqiqotlar tilshunoslikning so‘nggi yutuqlaridan xabardor bo‘lib, tarjima mexanizmi va uni belgilovchi omillar haqida yangi tushunchalar berdi. Tarjima sohasidagi nazariy tadqiqotlar tilshunoslikning so‘nggi yutuqlaridan xabardor bo‘lib, tarjima mexanizmi va uni belgilovchi omillar haqida yangi tushunchalar berdi.


II-BOB.OG’ZAKI TARJIMA O’QITISHNING PREDMETI SIFATIDA
1.1. Og’zaki tarjima va uning turlari
Tarjima nazariyasi turli olimlar tomonidan ilgari surilgan, har biri o'zini to'liq to'liqlik deb da'vo qiladigan, lekin har doim ham bir-biriga mos kelmaydigan ko'plab tushunchalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Ular boshlang'ich binolarda ham, o'rganish usullarida ham, xulosalarda ham farqlanadi; ular ko'pincha o'rganish mavzusida farqlanadi, chunki ular "tarjima" tushunchasining turli talqinlaridan kelib chiqadi. E.Alkina²⁸ asarlarida keltirilgan yetarlicha toʻliq rivojlangan lingvistik yondashuv bilan; V.N.Komissarov²⁹ , L.Latishev³⁰, A.V.Fedorova³¹; A.D.Shvaytser ³², J.Ketford³³, E.Nida³⁴ tarjimani bir tildagi matnning boshqa tildagi matnga aylanishi deb hisoblaydi. Quyida “tarjima” tushunchasining eng keng tarqalgan ta’riflari keltirilgan.
Og’zaki tarjima deganda, boshqa til orqali ifodalangan narsani bir til orqali toʻgʻri va toʻliq ifodalash tushuniladi. Muallif tarjimani qayta hikoya qilish va “moslashish”dan ajratib turuvchi ikkita asosiy mezonni – xabarni uzatishning sodiqligi va to‘liqligini belgilaydi.
L.S.Barxudarov “Tarjima deganda bir tildagi nutqiy asarni (matnni) oʻzgarmagan mazmun rejasini saqlab qolgan holda boshqa tildagi nutqiy asarga aylantirish jarayoni” deb taʼriflaydi³⁵. Shunday qilib, muallif tarjimani "transformatsiyaning ma'lum bir turi, ya'ni interlingual transformatsiya" deb hisoblashni taklif qiladi.
D.Robinson³⁶ va J.F.Rozan ham tarjimani “xabarning maʼlum bir oʻzgarishi” deb hisoblaydilar³⁷.
Biroq tarjima jarayonini o‘rganish faqat lisoniy qoliplarni bilish bilan chegaralanib qolmaydi. Tarjimaning o'zini esa turli xil transformatsiyalar jarayonida tayyor aqliy tarkibning o'tkazilishi deb hisoblash mumkin emas, chunki
A.A.Leontiev ta'rifiga ko'ra, “nutq faoliyati tayyor tarkibning o'zgarishi emas”³⁸.
N.Kambarov tarjima jarayonini tilshunoslik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqib, “tarjimonning aqliy yoki aqliy faoliyati, ya’ni tarjima jarayonida tarjimonning miyasida sodir bo‘ladigan psixofiziologik jarayonni nazarda tutmasligini ta’kidlashni zarur deb hisoblaydi. Biz tarjimani murakkabroq jarayon deb hisoblaymiz³⁹.
50-yillarning oxirlarida olimlar tarjimani nafaqat lingvistik, balki psixologik hodisa sifatida ham ko'rib chiqa boshladilar.
V.N.Komissarovning tarjima ta’rifiga yondashuvi sof lingvistik emas, balki psixolingvistik ko‘rinadi. Muallif tarjimani “odamlar muloqotining alohida holati”, “nutq faoliyatining alohida turi” deb ta’riflaydi⁴⁰.
Tarjimaning tabiati allaqachon bu lingvistik qayta kodlash ekanligida emas, balki bu sub'ektning aqliy faoliyatining alohida turi ekanligida ko'rinadi. Shunday qilib, tarjimaning o‘zini “aniq ko‘nikma va malakalarning maxsus tizimi” deb ta’riflagan A.A.Leontyev uni “tillar o‘rtasidagi almashinish, unda ma’nolar o‘zgarganda ma’no saqlanib qoladi” deb tavsiflaydi.
I.Matyushina tarjimani “qabul qilingan fikrni tushunish (shakllantirish va shakllantirish)ning uzluksiz jarayoni deb taʼriflaydi va bayonotni boshqa tilda shakllantiradi⁴¹.
Boshqa fikrlar ham bor. Masalan, K.Musayev shunday yozadi: “... lingvistik tarjimani inson nutqiy faoliyatining alohida turi sifatida emas, balki faqat inson nutqiy faoliyatiga asoslanadigan, lekin nutqning alohida turini shakllantirmaydigan maxsus psixik jarayon sifatida qarash kerak.⁴²
Tarjima psixologiyasining metodologik asoslarini tashkil etuvchi shaxsiy, faoliyat va kommunikativ yondashuvlar doirasida ikkinchisi kommunikativ funktsiyani bajaradigan murakkab nutq faoliyati sifatida qaraladi. G.Salomovning fikricha, bu “yordamida aloqa akti amalga oshiriladigan” faoliyatdir⁴³.
Kommunikativ yondashuv qator ilmiy ishlarda ham o‘z aksini topgan. Shunday qilib, Z.D. Lvovskaya tarjimani “ikki tilli muloqot akti” deb hisoblaydi.
Otto Kade tarjimani aloqa nazariyasi nuqtai nazaridan taqdim etar ekan, uni “odamlar oʻrtasida til orqali muloqot qilishning oʻziga xos shakli” deb taʼriflaydi⁴⁴.
Og'zaki tarjima tushunchasi og'zaki xabarni bir tildan ikkinchi tilga og'zaki (tovush yoki imo-ishora) orqali etkazishni ta'minlaydigan professional tarjima turlarini o'z ichiga oladi. Og'zaki tarjimaning turlarini ko'rib chiqing, ularni tanlash turli sabablarga ko'ra amalga oshirilishi mumkin. Qo'llash sohasiga qarab, bir qator tadqiqotchilar jamoaviy tarjima va konferentsiya tarjimonini ajratib turadilar. Konferensiya tarjimoni ikki yoki undan ortiq tillardan foydalangan holda yirik xalqaro anjumanlar doirasidagi ommaviy nutqlarni tarjima qilishdir. Jamoat tarjimasi odatda sud, tibbiy, ma'muriy muassasalarda tillararo/madaniyatlararo vositachilikni ta'minlash sifatida tushuniladi, ya'ni. bu mamlakatda yashovchi, lekin uning tilini bilmaydigan odamlarga (muhojirlar, qochqinlar va boshqalar) tarjima madaniy yordamining bir turi. Oraliq shakllar quyidagilardir:
– tarjima-hamrohlik – tillararo/madaniyatlararo chet el safarlarining kundalik vaziyatlarida vositachilik;
– ommaviy axborot vositalariga tarjima - ommaviy axborot vositalaridagi tarjima (matbuot anjumanlari, intervyular, tele va radiodasturlar, videokonferensiyalar, filmlar);
–telefon tarjimasi - telefon suhbatlarini tarjima qilish;
– muzokaralar tarjimasi – biznes sohasida tillararo/madaniyatlararo vositachilik.
Yo'nalishlarga asoslanib, tarjima quyidagicha bo'lishi mumkin:
– bir tomonlama, ya'ni. ommaviy nutqlarda monologlarni tarjima qilishda bir yo'nalishda amalga oshirilishi;
– ikki tomonlama, bu dialogik gaplar va munozaralarni tarjima qilishda bir tildan ikkinchi tilga oʻtishni oʻz ichiga oladi.
Tarjimon hech qanday texnik vositalarsiz va texnologiyadan foydalangan holda (masalan, stendda sinxron tarjima) amalga oshirilishi mumkin. Texnologiyadan foydalangan holda tarjimaning zamonaviy turlari teletarjimon (videokonferentsiyalarni talqin qilish, bunda tarjimon ma'ruzachilar bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqada bo'ladi, lekin tinglovchilar bilan emas) va telefon orqali tarjima qilish (tarjimon bevosita bo'lishi mumkin bo'lgan telekonferentsiya yoki telefon suhbatlarini talqin qilish) suhbatdoshlardan biri bilan aloqa qilish yoki ularning hech biri bilan bevosita aloqada bo'lmaslik).
Dastlabki xabar bilan bog'lanish vaqtiga ko'ra, quyidagilar mavjud:
– asl xabarni tinglash bilan bir vaqtda bajariladigan sinxron tarjima;
– birinchi xabarning bir qismini tinglagandan keyin amalga oshiriladigan ketma-ket tarjima.
Amalga oshirish shakliga ko'ra sinxron tarjima quyidagi turlarga bo'linadi:
– haqiqiy sinxron tarjima, bunda tarjimon tarjimon kabinasida o‘tirib, so‘zlovchi nutqini naushniklar orqali idrok qiladi va tarjimani mikrofonga talaffuz qiladi;
– varaqdan tarjima, matnni ovoz chiqarib o'qish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi;
– "shivirlash", tarjimon bir vaqtning o'zida mijozning qulog'iga tarjima qilish sharti bilan;
– imo-ishora tiliga tarjima qilish, bunda tarjimon  vizual-imo-ishora ko‘rinishidagi xabarni yetkazadi (eshitmaydiganlar uchun);
– film matnining sinxron tarjimasi, bunda personajlar satrlarini tahrirlash varaqlari va vizual tasvirlar asosida tarjima qilish nazarda tutiladi.
Ketma-ket talqin qilish shakllari quyidagilardan iborat:
– yozuv bilan oʻz-oʻzidan ketma-ket tarjima qilish, bu  asl xabarni tinglash vaqtida yozib olish va nutqning katta qismi tugagandan soʻng ushbu yozuv asosida tarjimani yaratish;
– ma'ruzachining pauzalarida nutqning kichik bo'laklariga yozilmasdan amalga oshiriladigan paragraf-iborali tarjima.
Og'zaki tarjima, yuqorida aytib o'tilganidek, bir tomonlama yoki ikki tomonlama, yozib olingan va yozilmasdan, to'liq va qisqartirilgan bo'lishi mumkin. Keling, ketma-ket talqinni batafsilroq ko'rib chiqishga o'tamiz. Ko'pincha ketma-ket tarjimon notalar bilan og'zaki tarjima qilishni o'z ichiga olgan tarjimonlik faoliyatining professional turi sifatida tushuniladi. Og'zaki ketma-ket tarjimaga nisbatan tarjimonning harakatlar zanjiri quyidagicha ifodalanishi mumkin: tarjimon tinglanayotgan xabarni tarjima qiladi, uni talaffuz qilish vaqtida qayd qiladi va yozuvlarga asoslanib, matnda xabar hosil qiladi. maqsadli til. Shu bilan birga, tarjimonning ichki motivi axborotni tahlil qilish, hosil qilish, tushunish va yodlash, ko'zda tutilgan tildagi xabarning tashqi motividir.
Og'zaki tarjimaning o'ziga xosligi, birinchi navbatda, tarjima va yozma tarjima o'rtasidagi umumiy farqlar bilan belgilanadi. Bu farqlar ham mahalliy, ham xorijiy tadqiqotchilarning ishlarida keng yoritilgan. Og'zaki tarjima va sinxron tarjima o‘rtasidagi farqlarni ko‘rib chiqishdan oldin, tarjima va yozma tarjima o‘rtasidagi eng muhim farqlarga to‘xtalib o‘tamiz. Ulardan biri idrok turlarining farqidir (og'zaki tarjima uchun - eshitish, yozma - vizual). Og'zaki tarjimaning o'rnatilgan protsessual tabiati aqliy mexanizmlarning faolligini va tarjima jarayonida ushbu mexanizmlarning passivligini nazarda tutgan holda ham ko'rsatkichdir deb taxmin qilish kerak. Shu munosabat bilan tarjimon va tarjimonlarning sifat sifatlariga qo‘yiladigan talablar ham farqlanadi. Shunday qilib, tarjimon tayyorlashning G'arb modeliga ko'ra, tarjima va tarjima turli faoliyat turlari sifatida qaraladi. G‘arb tarjimonlarining fikriga ko‘ra, tarjimonlik kasbi yuqori darajada rivojlangan til tuyg‘usini, stilistik nuanslarga mohirona munosabatda bo‘lishni, manba til va ko‘rsatuvchi tilning xususiyatlari va ifoda vositalarini mukammal bilishni talab qiladi. Tarjimon diqqatni jamlash, yaxshi eshitish, diksiya va ajoyib xotiraga ega bo'lishi kerak. Tabiiyki, yozma va og‘zaki tarjimalar aqliy faoliyat bilan uzviy bog‘liqdir. Biroq, yozma tarjimani amalga oshirayotganda, tarjimonning ongi kamroq stressli rejimda ishlaydi, chunki u kerakli tarjima ekvivalentini qidirish uchun etarli vaqtga ega. Endi ketma-ket tarjimani sinxron tarjima bilan solishtiramiz.
Sinxron tarjima xabarni eshitish orqali idrok etish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi va maxsus texnik qurilmalardan foydalangan holda tarjimonning ishini o'z ichiga oladi. Bir varaqdan sinxron tarjima manba matnni vizual idrok etish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Ketma-ket tarjima qilish, shuningdek, ma'lum harakatlarni bir vaqtning o'zida bajarishni nazarda tutadi: tinglash va yozish, tarjima yozuvini o'qish va gapirish. Ko'rib turganimizdek, tarjimaning barcha turlari umumiy xususiyatga ega - nutqiy fikrlash harakatlarining vaqtinchalik birikmasi. Tarjimonning idrok etish (tinglash, o'qish) va aqliy faoliyatining bir vaqtdaligi, mulohaza yuritish uchun oz vaqt, turli xil dozadagi ma'lumotlarni xotirada saqlash, diqqatni yuqori konsentratsiyalash va taqsimlash zarurati, stressli sharoitlar intensivlikni ko'rsatadi. aqliy mexanizmlarni kiritish. Sinxron tarjima va ketma-ket tarjimonning o'ziga xos xususiyatlari - manba tildagi matnni idrok etish va maqsadli tilda xabarni yaratish o'rtasidagi vaqt bo'yicha ko'proq ajralish, ketma-ket tarjima qilish paytida ma'lumotni ishchi xotirada saqlash zarurati va intensiv inklyuziya, sinxron tarjimada esa qisqa muddatli xotira, tarjima yozuvidan foydalanish zaruratidir.