N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

12.9.2.2.  Ketonemiya  və  ketonuriya.  Üzvi  turşuların 
aralıq  mübadiləsinin  məhsulları  olan  keton  cisimcikləri  orqa-
nizmin  toxumalarında  (xüsusən  əzələ  və  böyrəklərdə)  asanlıqla 
oksidləşərək, karbon qazına və suya çevrilir. Buna görə də sağlam 
insanların qanında və sidiyində az miqdarda keton cisimciklərinə 
təsadüf edilir. Normal halda qanda keton cisimciklərinin miqdarı 6 
mq%-dən artıq olmur. Lakin qidanın tərkibindən karbohidratların 
çıxarılması,  aclıq və bir sıra xəstəliklər qanda β-hidroksi-yağ və 
aset-sirkə  turşularının  artması  ilə  nəticələnir  (300  –  400  mq%-ə 
qədər).  Bu  ketonemiya  və  ya  hiperketonemiya  adlanır.  Belə  hal-
larda  sidiklə  çoxlu  miqdarda  keton  cisimcikləri  ifraz  edilir  (keto-
nuriya).  Sağlam  şəxslər  bir  gün  ərzində  sidiklə  təxminən  40  mq 
keton  cisimcikləri  ifraz  edirlər.  Karbohidratların  çatışmazlığı 
(aclıq) şəraitində qaraciyərdə üzvi turşuların parçalanması sürətlə-
nir.  Bu  zaman  qaraciyərdə  əmələ  gələn  keton  cisimciklərinin 
əksəriyyəti qan vasitəsilə digər toxumalara daşınaraq, orqanizmin 
energetik təlabatının ödənilməsinə sərf olunur.   
Şəkərli  diabet  xəstəliyində  patoloji  ketonemiya  halına 
təsadüf  edilir.  Bir  sıra  müəlliflərin  fikrinə  görə,  şəkərli  diabet 
xəstəliyi zamanı ketonemiya xəstə orqanizmin energetik ehtiyacı-
nın  ödənilməsi  üçün lazım  gələn kompensator hal  kimi  meydana 
çıxır.  Məlumdur  ki,  diabet  xəstəliyi  qaraciyərin  qlikogen  ehtiya-

370 
 
tının tamamilə tükənməsinə səbəb olur; bu xəstəlik zamanı orqanı-
zmdə  qanın  tərkibindəki  şəkərin  əzələ  liflərinə  daxil  olması 
çətinləşir, nəticədə  əzələ toxuması qlükozadan energetik material 
kimi  istifadə  etmək  imkanından  məhrum  olur.  Belə  hallarda 
mərkəzi sinir sisteminin təsiri ilə həm qanın tərkibində qlükozanın 
miqdarı artırılır, həm də piy toxumalarında olan yağlar səfərbərli-
yə alınaraq, qaraciyərə daşınır. Qaraciyərə gətirilmiş yağlar parça-
lanaraq,  əzələ  toxuması  tərəfindən  qlükozaya  nisbətən  asan 
mənimsənilə  bilən  β-hidroksi-yağ  və  aset-sirkə  turşularının  sinte-
zinə  sərf  olunur.  Bundan  əlavə,  əzələlərin  energetik  təlabatının 
tam  ödənilməməsi  nəticəsində  zülali  maddələrin  kompensator 
parça-lanması baş verir. Bu zaman ketogen aminturşuların (leysin, 
tirozin,  fenilalanin  və  s.)  parçalanması  nəticəsində  əmələ  gələn 
keton  cisimcikləri  qan  vasitəsilə  ətraf  toxumalara  daşınır;  onların 
miqdarı həddindən atıq olduğuna görə, toxumalar tərəfindən tama-
milə istifadə edilə bilmir. Bunun nəticəsində şəkərli diabetə tutul-
muş  şəxslərin  qanında  keton  cisimciklərinin  miqdarı  çoxalır  və 
onların artıq qalan hissəsi sidik vasitəsilə orqanizmdən xaric edi-
lir.  Aseton  uçucu  birləşmə  olduğuna  görə  tənəffüs  yolları  vasitə-
silə də orqanizmdən xaric edilə bilər. 
Şəkərli diabet xəstəliyi olan şəxslər bir gün ərzində sidiklə 
10 – 15 q keton çisimcikləri ifraz edə bilərlər.  
Aset-sirkə  və  β-hidroksi-yağ  turşuları  məhlulda  anionlar 
halında  olduqlarına  görə,  onların  miqdarının  artması  asidozla 
(qanın turşuluğunun normal hala nisbətən artıqlığı) nəticələnir; bu 
zaman  ifraz  edilən  sidik  də  turş  reaksiyalı  olur.  Şəkərli  diabetin 
ağır formasına tutulmuş şəxslərdə baş verən hiperqlikemik koma-
nın  əmələ  gəlməsində  keton  cisimciklərinin  də  müəyyən  rolu 
vardır, onlar mərkəzi sinir sisteminə narkotik təsir göstərirlər.  
12
.
9
.
2
.
3. Xolesterin mübadiləsinin pozğunluqları. Xoles
-
 

371 
 
terin  mübadiləsinin  pozulmaları  ateroskleroz,  öd  daşı  xəstəliyi, 
ksantomatoz (idiopatik hiperxolesterinemiya), lipoidli nefroz və s. 
xəstəliklərin  əsasını  təşkil  edir.  Ateroskleroz  xəstəliyi  qanda 
xolesterinin  artması  ilə  müşayiət  olunur.  Öd  daşlarının  ümumi 
kütləsinin  əsas  hissəsini  (90%-ə  qədər)  xolesterin  təşkil  edir. 
Xolesterin  normal  halda  ödün  tərkibində  məhlul  halında  olur. 
Suda  həll  olmayan  xolesterinin  məhlul  halında  qalmasında  öd 
turşularının mühüm rolu vardır. Xolesterinin kristallaşaraq çökün-
tüyə keçməsi nəticəsində öd daşları əmələ gəlir. Bu kristal daşlar 
oksalat,  urat,  fosfat,  karbonat  duzlarının  həll  olmayan  çöküntü-
ləridir.  Xolesterin  mübadiləsinin  pozulmaları  praktiki  təbabətin 
mühüm  problemlərindən  biridir.  Bu  problem  haqqında  tələbələr 
―Patoloji fiziologiya‖ kursunda və klinik kafedralarda daha ətraflı 
məlumat  alacaqlar  və  onun  aradan  qaldırılması  yolları  haqqında 
məlumat əldə edəcəklər.  
 
 
Mövzuya aid suallar
 
 
1. Lipidlər haqqında ümumi məlumat verin. Onların orqa-
nizmdə əsas rolunu aydınlaşdırın. 
2. Yağların parçalanmasının mexanizmini izah edin. 
3.  Ali  yağ  turşularının  β-oksidləşməsinin  əsas  mərhələlə-
rini  yazın.  Yağların  karbohidratlara  nisbətən  enerji  effektivliyini 
aydınlaşdırın. 
4. Hansı fermentlər yağ turşularının mübadiləsində əsas rol 
oynayır? 
5. Qliserin orqanizmdə hansı  yolla mübadiləyə qoşulur və 
bu prosesdə iştirak edən fermentlər hansılardır? 

372 
 
6. Doymamış ali  yağ turşularının orqanizmdə biosintezini 
qısa təsvir edin. 
7. Doymamış yağ turşularının biosintezini aydınlaşdırın. 
8. Triqliseridlərin sintezi hansı yolla baş verir? Bu prosesi 
kataliz edən fermentləri yazın. 
9. Ketonemiya və ketonuriya nədir? 
10.  Lipid mübadiləsinin tənzimlənməsinin  əsas detallarını 
izah edin. 
 
 

373 
 
XIII FƏSİL 
 
13. MİNERAL MADDƏLƏR MÜBADİLƏSİ. 
 
İnsan  və  heyvanların  bədənində  mineral  maddələrdən  su 
və  duzlar  olur.  Bunlar  da  molekul  və  ionlar  şəklində,  həm  də 
başqa maddələrlə (zülallar, karbohidratlat, turşular və s.) birləşmiş 
halda təsadüf edilir.  
Duzlara  molekul  halında  əsas  sümük  toxumasında  və 
qismən hüceyrələrin tərkibində rast gəlinir. Onlar birləşmiş halda, 
yaxud  ionlar  şəklində  hüceyrə  və  toxumaların  əmələ  gəlməsində 
və s. (molekulların formalaşmasında da ) iştirak edirlər.  
Su  toxumalarda  zülallarla,  lipidlərlə,  karbohidratlarla  bir-
ləşmiş  haldadır.  Bu  da  onlardakı  funksional  qruplarla  (karboksil, 
hidroksil, keton, aldehid qrupları  və  s.), su ilə  onun disssosiasiya 
məhsullarının: hidrogen və hidroksil ionlarının xassələri ilə əlaqə-
dardır.  Su  birləşmiş  halda  sərbəst  formaya  nisbətən  çox  az  olur. 
Əzələlərdə suyun birləşmiş forması onun maksimum 1%-ni təşkil 
edir.  
Mineral  maddələrdən  çoxluğu  təşkil  edən  sudur.  O,  poli-
funksional  maddədir.  Su  polyarlıq  xassəsinə  və  hidrogen  rabitəsi 
yaratmaq  qabiliyyətinə  malik  olduğundan  orqanizmdə  həlledici 
rolunu oynayır. O, bədəndə temperaturun nizamlanmasında iştirak 
edir. Bu da istilik tutumunun çoxluğu ilə izah olunur.  
Su bioloji mayelərin (qan, sidik, öd, həzm şirəsi və s.) əsa-
sını təşkil edərək, bədəndə onların hərəkətinə də şərait yaradır. O, 
ifrazatda  da  iştirak  edir.  Maddələr  mübadiləsi  nəticəsində  əmələ 
gələn  son  məhsullar  sulu  məhlullar  şəklində  ifrazat  orqanlarına 
aparılır və bədəndən xaric olunur. Buna sidik, tər və s. misal gös-
tərilə bilər.  

374 
 
Su mübadilə proseslərində də qida maddələrinin parçalan-
masında, yeni maddələrin biosintezində də iştirak edir. Su mexa-
niki  funksya  da  daşıyır:  oynaqları  hərəkət  zamanı  sürtünmə  ilə 
zədələnmədən  qoruyur.  Bütün  bu  göstərilənlərlə  əlaqədar  olaraq, 
insan və heyvan 20%-dən çox su itirdikdə ölür.  
Mineral maddələr miqdarına görə 2 qrupa: makroelement-
lərə və mikroelementlərə bölünür.  
Makroelementlərin  orqanizmdə  miqdarı  0,001%-ə  qədər-
dir. Bu miqdardan az, yəni 10
-3
─10
-12
% arasında olan elementlərə 
isə  m i k r o e l e m e n t l ə r  deyilir. Makroelementlərə: kalsium, 
maqnezium, natrium, kalium, xlor, kükürd, fosfor və s. mikroele-
mentlərə:  mis,  yod,  kobalt,  sink,  manqan,  molibden  və  başqaları 
aidddir.  
Makroelementlərə orqanizmdə əsas qeyri-üzvi birləşmələr: 
sulfat, fosfat, karbonat, xlorid, flüorid turşularının duzları şəklində 
təsadüf olunur. Bu duzlar osmos təzyiqinin  yaranmasında, buferli 
məhlulların  əmələ  gəlməsində,  turşu-qələvi  müvazinətində  də 
iştirak edir.   
Mikroelementlər  əsasən  üzvi  birləşmələrin:  zülalların, 
fermentlərin,  vitaminlərin  və  hormonların  tərkibində  olur.  Məsə-
lən,  zülallardan  hemoqlobində  dəmir,  vitaminlərdən  siankobala-
mində  kobalt,  fermentlərdən  ksantinoksidazada  molibden,  karbo-
anhidrazada sink, hormonlardan tiroksində yod vardır.  
 
 
13.1 Suyun mübadiləsi 
 
Su  orqanizmdə  diri  çəkinin  yarıdan  çoxunu  (50–80%-ni) 
təşkil edir. Bu da heyvanın  növündən,  yaşından,  yemindən,  yem-
lənməsindən  və  s.  amillərdən  asılıdır.  Yaşlı  heyvanlarda  suyun 

375 
 
miqdarı  cavanlara  nisbətən  azdır.  Əgər  yeni  doğulan  buzovun 
bədənində  suyun  miqdarı  75%  təşkil  edirsə,  yaşlı  öküzdə  55% 
olur.  Orta  köklükdə  olan  qoyunun  bədənində  50–60%,  çox  kök 
qoyunda  isə  35–45%  su  vardır.  Bədəndə  müxtəlif  orqanlarda  su 
eyni  miqdarda  paylanmır.  Məsələn,  bədəndəki  suyun  mütləq 
miqdarının 48%-i əzələdə, 11%-i dəridə, 8%-i qandadır. Beləliklə, 
heyvan orqanizmindəki suyun mütləq miqdarının çoxu əzələlərdə, 
dəridə,  bağırsaqlarda,  sümüklərdə  və  qanda,  azı  isə  ağciyərdə, 
beyində,  böyrəklərdə  və  dalaqda  mövcuddur.  Orqanizmdə  və 
bioloji mayelərdə də suyun miqdarı müxtəlifdir. Məsələn, qaraci-
yərdə 70%, əzələ toxumasında 75%, beyində 70–84%, böyrəklər-
də 82%, qanda 85%, tüpürcəkdə 99,4%, sümük toxumasında 16–
46% su var.   
İnsanın  bədənində  olan  suyun  ⅔  hissəsi  hüceyrələrdə, 
qalanı isə ondan xaricdə olur.  
Insan  və  heyvan  suyu  xaricdən  qida  ilə  və  içməklə  qəbul 
edir. İnsan sutkada 2,5-2,8 l, at 15-18 l, camış 42-91 l mənimsə-
yir. Su orqanizmin özündə də, mübadilə zamanı qida maddələrinin 
oksidləşməsində  də  yaranır.  Toxumalarda  1  kq  nişasta  oksidləş-
dikdə 600 ml, 1kq zülaldan 400 ml və 1 kq yağdan isə 1 l-dən çox 
su  əmələ  gəlir.  Buna  görə  də  onun  balansı  həmişə  mənfi  olur. 
Qəbul  olunan  sudan  ifraz  edilən  suyun  miqdarı  təxminən  15% 
çoxdur.  Su  qismən  mədədən  və  əsas  bağırsaqlardan  sorulur. 
Bədəndə onun əsas deposu dəri sayılır. Çünki içilən suyun 80%-i 
ehtiyat  halında  dəridə  toplanır.  Suyun  bədəndə  saxlanmasını 
natrium ionu, əksinə, ifrazını isə kalium və kalsium ionları artırır, 
toxumaların dehidra-tasiyasına səbəb olur.  
Su  bədəndən  əsasən  sidiklə  gedir.  Bədəndən  çıxan  suyun 
təxminən 50%-i sidiklə, 30%-i dəri və ağciyərlə, qalanı isə bağır-
saqdan nəcislə ayrılır. İnsan sidiklə sutkada 1,5 l, at 4–8 l su ifraz  

376 
 
edir.  
Suyun  mübadiləsində  dəri  və  böyrəklərin  də  əhəmiyyəti 
çoxdur.  Böyrəklərin  normal  fəaliyyəti  zamanı  insan  orqanizmin-
dən içilən suyun 80%-i 3–4 saata, atınkı 30–54%-i və inəyinki 33–
61%-i 4–6 saata xaric olur.    
Suyun mübadiləsinə bəzi daxili sekresiya vəzilərinin (qal-
xanabənzər, hipofiz, mədəaltı vəzi və s.) hormonları da təsir gös-
tərir. Buna misal vazopressini, tiroksini və s.-ni göstərmək olar.  
Tiroksin suyun ifrazatını artırır, vazopressin və insulin isə 
azaldır,  toxumalarda  saxlanmasına  şərait  yaradır.  Suyun  mübadi-
ləsinin nizamlanmasında sinir sistemi də (beyin qabığı, ara beyin, 
boz qabıq) iştirak edir.    
 
 
14.2 Duzların mübadiləsi 
 
Bütün  canlıların  həyatında  duzların  da  rolu  az  deyildir. 
Duzlar ən çox (təxminən 84%) insan və heyvanların sümüklərində 
olur. Sümük toxumasının 85%-ni kalsium-fosfat, 10%-ni isə kalsi-
um-karbonat  təşkil  edir.  Sümüklərdə  1,5%  maqnezium-fosfat  da 
vardır. Küldə 0,3% kalsium-flüorid də olur.  
Duzlar orqanizmdə buferli sistemlərin də (fosfat, karbonat 
buferləri və s.) əmələ gəlməsində, osmos təzyiqinin yaranmasında 
iştirak edir.  
Kalsiumun  orqanizmdə  miqdarı  2%-ə  yaxın,  maqnezium 
0,05%, kalium 0,3%, natrium 0,15% və flüor 0,009% olur. Orqa-
nizm duzları qida və içilən su ilə qəbul edir. İnsan və heyvanların 
duzlara  olan  təlabatı  onların  yaşından,  qidasından,  ilin  fəslindən, 
fizioloji  və  patoloji  halından  və  s.  amillərdən  asılıdır.  İnsanın 
sutkalıq təlabatı kalsiuma 0,7–0,8 q, fosfora 1,5–2 q, natriuma 4–8 

377 
 
q, kaliuma 2–3 q, xlora 2–4 q təşkil edir. Heyvanların diri çəkisi-
nin hər 100 kq-na sutkada inəkdə 5 q, atda 35 q, qoyunda 3–10 q 
kalsium, müvafiq olaraq 2,5 q, 37 q və 1,5–5,5 q fosfor tələb edi-
lir. Bəzi duzlar (kalsium-karbonat, maqnezium-karbonat, kalsium-
fosfat, maqnezium-fosfat) suda pis həll olur. Pankreas şirəsi və öd 
onların sorulmasını asanlaşdırır.   
 
 
 
Duzların  orqanlarda  paylanması  müxtəlifdir.  Kalsium, 
maqnezium  və  fosforun  duzları  ən  çox  sümüklərdə,  xörək  duzu 
dəridə,  dəmir  qaraciyərdə  toplanır.  Onlar  sidiklə,  tərlə  (natrium 
xlorid)  və  nəcislə  ifraz  olunur.  Civə,  qurğuşun  və  bismut  duzları 
yoğun bağırsağın selik qişası ilə ifraz edilir. Kalsium-fosfatlar isə 
əsas sidiklə və qismən nəcislə ayrılır.  
Natrium və kalium bədəndə fosfat, karbonat, xlorid, sulfat 
turşularının  duzları  formasındadır.  Bu  elementlərin  müəyyən 
hissəsi ionlaşmış halda, bir qismi də zülallar, nuklein turşuları və 
başqa maddələrlə birləşmiş vəziyyətdədir.  

378 
 
Natrium  bioloji  mayelərdə,  kalium  isə  toxumalarda  çox-
dur. Məsələn, qan zərdabında natrium 335 mq%, kalium 20 mq%, 
əzələlərdə isə natrium 38 mq% və kalium 320 mq%-dir. Kaliumun 
95%-dən  çoxu  eritrositlərdədir.  Bu  elementlər  osmos  təzyiqinin 
yaranmasında  (xüsusilə  natrium),  buferli  məhlulların  əmələ  gəl-
məsində, ayrı-ayrı orqanların (sinir sistemi, ürək, əzələlər, damar-
lar və s.) fəaliyyətində iştirak edir. Natrium əzələlərin oyanmasını 
artırır, kalium isə əksinə ləngidir.      
Qidada natrium az olanda insan və heyvanlarda adinomiya 
xəstəliyi baş verir.  
Kalsium  ən  çox  (97%)  fosfat  və  karbonat  turşusunun 
duzları  şəklində sümük toxumasında rast  gəlinir. Qalan orqan və 
toxumalarda  ion  şəklində,  yaxud  zülallarda  (məsələn,  kazeinlə) 
birləşmiş haldadır. 
Kalsium sinir oyanmalarını, toxuma zülallarının su ilə bir-
ləşmək  qabiliyyətini,  hüceyrələrin  sızma  xüsusiyyətini  (keçrici-
liyini) azaldır, qanın laxtalanmasında iştirak edir, ürəyin fəaliyyə-
tini  artırır.  Fermentlərin  fəallığına  da  təsir  göstərir.  Lesitinazanı 
fəallaşdırır, dipeptidazaların fəallığını azaldır.  
Kalsium 25–35% sidiklə, 65–75% isə nəcislə ifraz olunur.  
Maqnezium  hüceyrədaxili  kationdur.  Mitoxondriyalarda 
oksidləşməklə fosforlaşmanı sürətləndirir. Nüvədə və ribosomlar-
da zülallarla və nuklein turşuları ilə birləşmiş halda olur. O, ADF 
və ATF-lə komplekslər əmələ gətirməklə onları fəallaşdırır. Bu da 
pirofosfat  qrupunun  ikivalentli  kationlarla  birləşmək  qabiliyyəti 
və hüceyrələrdə maqnezium ionunun qatılığının çoxluğu ilə əlaqə-
dardır.  Kalsium və maqnizium mübadilə proseslərində bir-birinin 
antoqanistidir. Maqnizium çox qəbul edildikdə, o kalsiumu zülal-
ların və mineral birləşmələrin tərkibindən sıxışdırıb çıxarır. Onun 
artıq miqdarı böyrəklər vasitəsilə orqanizmdən xaric olunur. 

379 
 
 
 
Maqnezium  ionunun  ATF-lə  kompleks  əmələ  gətirmək 
qabiliyyəti  ADF-ə  nisbətən  10  dəfə  çoxdur.  ATF  isə  MgATF
2-
 
kompleksi  şəklində  daha  fəal  olmaqla,  fermentativ  reaksiyalarda 
fosfatın  donoru  rolunu  oynayır.  Maqnezium  ionu  mübadilə  pro-
seslərində vacib biostimulyatordur, zülalların biosintezində, irsiy-
yətlə əlaqədar çevrilmələrin nizamlanmasında, əzələlərin qısalma-
sında,  bir  sıra  fermentlərin  (fosfataza,  peptidaza,  karboksilaza  və 
s.) fəallaşmasında iştirak edir.  
Maqneziumun  70%-ə  yaxını  fosfatlar  və  karbonatlar  şək-
lində sümük toxumasındadır.  
Fosfor fosfat turşusunun duzları şəklindədir. O, bəzi zülal-
ların  (fosfoproteidlər),  lipidlərin  (fosfatidlər),  karbohidratların 
törəmələrinin  (monosaxaridlərin  fosfat  efirləri),  nukleotidlərin 
(nukleozidfosfatlar) və s. birləşmələrin də tərkibinə daxil olur. 
Mübadilə proseslərdə: zülalların, karbohidratların, yağların 
parçalanmasında fosforun rolu çox böyükdür.  
Fosfat turşusu bir sıra kofermentlərin də tərkib hissələrin-
dən biridir. O, kalsiumla birlikdə sümük toxumasının əsasını təşkil 
edir.  Bədəndəki  fosforun  87%-i  sümük  toxumasındadır.  Bunların 
yəni fosfor və kaliumun mübadiləsi pozulduqda tetaniya, raxit və  
                                                                      Mg
2+
 
                                                       O
-
      
-
O        O 
                                                       │        │        │ 
Mg ATF
2-
         
Adenin-riboza 
─O─P─O─P─O─P─O
-
 
                                                                  ║        ║ 
                                                                  O        O 
 
                                                      O             O 
                                                      ║             ║ 
Mg ADF
-
        
Adenin-riboza
 ─O─P──O──P─O
-
 
                                                      │             │ 
                                                     
-
O─Mg
2+
─O- 

380 
 
osteomalyasiya xəstəliyi baş verir.  
Kükürd  əsas  üzvi  birləşmələrin:  bəzi  aminturşularının, 
peptidlərin  (qlütation),  zülalların,  hormonların  və  fermentlərin 
tərkibində olur.  
Kükürd bəzi  vitaminlərdə də  (tiamin, biotin) vardır. Bun-
larda  kükürd  reduksiyalaşmış  formada:  hidrogen-sulfidin  qalığı 
şəklindədir.  Kükürd  sulfhidril  qrupu  şəklində  oksidləşmə-reduk-
siya reaksiyalarında mühüm rol oynayır. Lakin mukopolisaxarid-
lərdə kükürd oksidləşmiş formada, sulfat turşusunun qalığı şəklin-
dədir.  
Kükürd  ən  çox  tükdə  (yunda),  buynuzda,  dırnaqda  və 
lələkdə olur. Onun qeyri-üzvi birləşmələrinin çoxu (60%-ə yaxını) 
dəridə toplanır.  
Kükürd orqanizmdə əmələ gələn bir sıra zərərli maddələrin 
(fenol, krezol, indol, skatol və s.) sulfat turşusunun efirləri şəklin-
də zərərsizləşməsində mühüm rol oynayır. O, orqanizmə zülallarla 
daxil olur. Onun çox hissəsi (60–70%) sidiklə sulfatlar (natrium-
sulfat,  kalium-sulfat,  ammonium-sulfat,  kalsium-sulfat,  maqne-
zium-sulfat), az qismi isə sulfat turşusunun efirləri (fenol-kükürd, 
indoksilkükürd, krezolkükürd turşuları və s.) şəklində ifraz olunur.  
Dəmir ən çox (60–70%) porfirinin törəmələrində (hemoq-
lobin,  mioqlobin),  katalazada,  peroksidaza  və  sitoxromlarda  olur, 
zülal  komplekslərində  isə  nisbətən  azdır.  Qan  plazmasında  beta-
qlobulinlərlə birləşərək transferrin əmələ gətirir.  
Dəmir orqanizmdə baş verən oksidləşmə-reduksiya proses-
lərində,  immunobioloji  reaksiyalarda,  boy  artımı  və  qanyaranma 
proseslərində aktiv iştirak edir. Dəmir mübadiləsi qan zərdabında 
dəmirin  daşıyıcısı  rolu  oynayan  ixtisaslaşmış  zülali  maddə-
siderofillin vasitəsilə həyata keçirilir.  

381 
 
 
 
Dəmir  zülal  komplekslərindən  ən  çox  (quru  çəkiyə  görə 
17–25%) ferritində olur. Bu da əsas qaraciyərdə və dalaqdadır.  
Xlor bütün toxumalarda və bioloji mayelərdə ion halında-
dır.  Bu  ən  çox  mədə  şirəsində  xlorid  turşusunun  tərkibində,  qan 
plazmasında,  xörək  duzunda  mövcuddur.  Bioloji  mayelərdə 
osmos  təzyiqinin  yaranmasında  xlorun  da  rolu  böyükdür.  Qanın 
osmos təzyiqinin 65–70%-i xloridlərlə əlaqədardır.  
Flüor  sümüklərdə,  dişlərdə  kalsium-flüorid  şəklindədir. 
Bunun  artıqlığından  dişlərdə  ləkə  əmələ  gəlir.  Bu  da  xallı  emal 
adlanır. Flüorid az olanda isə dişin emalı sərtliyini itirir.  
 
 
13.3 Mikroelementlər 
 
Heyvan  orqanizmində  mikroelementlər  mühüm  fizioloji 
funksiya  yerinə  yetirir.  Bir  çox  fermentlərin  (karboanhidraza, 
uratoksidaza, tirozinaza, prolidaza, ksantinoksidaza, fosfopiruvat-

382 
 
hidrataza və s.) hormonların və vitaminlərin tərkib hissəsi mikro-
elementlərdən  ibarətdir,  mübadilə  proseslərinin  fəallaşmasında, 
qandoğurmada, toxuma tənəffüsündə, boy və inkişaf proseslərində 
iştirak edir.  
Mikroelementlərin  üzvi  birtləşmələri  qeyri-üzvi  birləşmə-
lərinə nisbətən daha qüvvətli təsir göstərir. Məsələn, 20 mq qeyri-
üzvi kobalt 0,004 mq üzvi kobaltla əvəz olunur.  
Mikroelementlərin çatışmazlığından bir sıra xəstəliklər baş 
verir,  heyvanların  boy  və  inkişafı  ləngiyir,  məhsuldarlığı  azalır. 
Bu da xarici mühitdə: torpaqda, suda, bitkilərdə onların azlığından 
və  ya  artıqlığından  irəli  gəlir.  Bu  məsələlərin  öyrənilməsi  ilə 
biogeokimya  elmi  məşğul  olur.  Biogeokimya  kainatın  kimyəvi 
tərkibi ilə orqanizmin elementar kimyəvi tərkibi arasındakı əlaqə-
ni  və  mübadilə  proseslərini  öyrənir.  Biogeokimyanın  banisi  aka-
demik V. İ. Vernadskidir. Hazırda bəzi ölkələrdə bir sıra biogeo-
kimyəvi  əyalətlər  müəyyən  edilmişdir.  Bu  da  mikroelementlərin 
xarici mühitdə yayılma dərəcəsini (azlığını və artıqlığını) göstərir. 
Bu məsələni ilk dəfə öyrənən akademik L. P. Vinoqradov, sonra-
lar isə V V Kovalski, Y. V. Peyve, Y. M. Berzin, M. A. Riş, R. K. 
Dautov və başqaları olmuşdur. Bu biogeokimyəvi əyalətlərə  görə 
insan  və  heyvanların  mikroelementlərlə  nə  dərəcədə  təmin  olun-
duğu müəyyən edilir və bir sıra əməli tədbirlər həyata keçirilir. Bu 
sahədə Azərbaycanda da xeyli işlər aparılmışdır (Ə. Güləhmədov,  
İ. Eyyubov, F. Hacı-yev, Q. Xəlilov, K. Daşdəmirov və başqaları).  
Azərbaycanın çox rayonlarında (Şəki–Zaqatala, Lənkəran–
Astara, Laçın–Kəlbəcər, Gəncə - Qazax, Muğan zonalarının və s.) 
mikroelementlərin  (yod,  kobalt,  mis,  manqan  və  s.)  çatışmazlığı 
və bununla əlaqədar olan bəzi xəstəliklərdə (endemik ur, enzootik 
ataksiya, alimentar anemiya və s.) aşkar edilmişdir. Lakin bir sıra 
rayonlarda (Daşkəsəndə kobalt, Gədəbəydə mis, Naxçıvanda mo- 

383 
 
libden və s.) isə əksinə mikroelementlərin miqdarı çoxdur.  
İnsan və heyvanlar mikroelementləri yediyi qida və içdiyi 
su ilə qəbul edir. Xarici mühitdə kobalt çatışmadıqda heyvanlarda 
akobaltoz  xəstəliyi  nəzərə  çarpır.  Bu  xəstəlik  zamanı  B
12
  vitami-
ninin  sintezi  pozulur.  Çünki  onun  tərkibində  4,5%  kobalt  vardır. 
Ona görə də akobaltoz B
12
 avitaminoza da səbəb olur. Xəstəliyin 
qarşısını almaq üçün və profilaktik məqsədlə heyvanların yeminə 
kobalt və ya B
12
 vitamini əlavə olunur.  
Yod  orqanizmdə  ən  çox  qalxanabənzər  vəzdə  toplanır  və 
tiroksinin sintezində iştirak edir. O, çatışmayanda endemik ur xəs-
təliyi baş verir. Yodun çatışmamazlığına donuzlar, xüsusən cavan-
ları  daha  həsasadır.  Yodun  çatışmamazlığının  qarşısını  almaq 
üçün  insan  və  heyvanlara  verilən  xörək  duzuna  natrium  yodid  
(100 kq-a 1 q) qatılır.  
Mis  orqanizmdə  ən  çox  qaraciyərdə  və  dalaqda  toplanır. 
Bu  mikroelement  qanyaratmada  və  hemoqlobinin  sintezində  işti-
rak edir. Orqanizmdə mis çatışmadıqda qoyunlarda enzootik atak-
siya (yalama) xəstəliyi baş verir, qanazlığı (anemiya) əmələ gəlir.  
Manqan ən çox qaraciyərdə və böyrəklərdə olur. Ferment-
lərdən  peptidazaları,  fosfatazaları,  arginazanı,  karboksilazanı,  
xolinesterazanı  və  s.-ni  fəallaşdırır.  ATF-lə  fəal  kompleks:  Mn 
ATF
2-
 əmələ gətirir.  
Manqanın  çatışmazlığı  qanyaranma prosesinə, cinsi  yetiş-
məyə, daxili sekresiya vəzilərinin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. 
Manqanın  çatışmazlığına  quşlar  daha  həssasdır.  Onlarda 
perozis adlanan xəstəlik baş verir. Bu isə ətrafların və qanadların 
sümüklərinin deformasiyası ilə xarakterlənir.  
Molibden xarici mühitdə çox olduqda heyvanlarda xroniki 
molibden toksikozu əmələ gəlir. Boy prosesi dayanır, anemiya baş 
verir, diri çəki azalır. Qoyunlarda yun məhsuldarlığı pozulur.  

384 
 
Orqanizmdə  təbii  radioaktiv  elementlərin  əhəmiyyəti  də 
çoxdur.  Onlardan  (məsələn,  radioaktiv  karbon)  alınan  enerjidən 
mübadilə proseslərində istifadə olunur. Bu məsələləri radiobiolo-
giya  öyrənir.  Hazırda  radiobiologiya  elminin  sürətlə  inkişafı  da 
bununla əlaqədardır.  
Mikroelementlərin  maldarlıqda:  heyvanların  normal  inki-
şafında  və  məhsuldarlığında  əhəmiyyəti  böyükdür.  Ona  görə  də 
heyvanların  yemləndirilməsində  onların  mikroelementlərə  olan 
təlabatı və yemlərdə, yem payında, kifayət qədər olmasına da fikir 
verilməlidir.