N. O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

CHU-Z 6x25 (1-6; 6-12) +1 O.S. (DAST 7665-80)
turli po‘lat simli arqonlar

Arqon diametri, mm		Sim kesimining hisobiy yuzasi, mm^2		1000 m arqonning hisobiy massasi, kg		Simning mustahkamlik chegarasi bo‘yicha arqonni uzuvchi kuch, N/mm^2
							1372			1568		1764	1960
KAM EMAS
1		2		3		4	5			6		7	8
8,1		24		236,5		-	-			31900		35100	38600
9,7		34,75		342,5		-	-			46300		508500	55450
11,5		476,12		464		-	54900			62700		68900	75950
13		61,38		605		-	71500			817500		894500	99050
14,5		77,5		763,5		-	903500			102500		11300	125000
16		95,58		941,5		-	110500			126500		139500	153500
17,5		115,72		1140		-	134500			153500		16900	18600
19,5		137,81		1357,5		-	16000			18300		20100	222500
21		161,81		1594		-	188500			21500		236500	261500
22,5		188,5		1857		-	21900			250500		27500	303500
1	2		3		4			5	6		7			8
24	216,42		2132		-			251500	28800		316500			349000
25,5	246,27		2426		-			286500	327500		36000			39700
27,5	278,1		2739		-			323500	369500		406500			449000
29	311,77		3071		-			36300	41500		45600			503500
32	382,52		3768		-			445500	509500		559500			618000
35,5	463,2		4562,5		-			53900	616500		677500			748500
38,5	548,71		5405		-			63900	730500		79500			887500
42	644,55		6349		-			75100	857500		94300			104500

Po4at simli arqon uchlarini mahkamlash. Po‘lat arqonlaming uchlari (19-rasm) ponali qistirma, konussimon vtulka ichiga metall quyib, sim bilan va boltli birikmalar bilan qistirib mahkamlanadi.
Ponali qistirmada (19-rasm, d) quyma po‘lat korpus 1 ning bir tomonga qarab kichrayib boruvchi yassi teshigining tor uchidan arqon o‘tkaziladi va sirtmoq yasab, uchi yana shu tor teshikdan chiqariladi. So‘ngra sirtmoqqa pona (koush) 2 qo‘yilib, u arqon bilan tortiladi. Arqon tortilgani sari teshikning ichki sirti bilan pona orasidagi siqilish kuchi ham ortadi. Po‘lat arqonni almash- tirishda yoki uni pripasovka qilishda pona borodok (sumba) bilan urib chiqarib olinadi. Pona bilan biriktirishda arqon 3 ish tarmog‘ining yo‘nalishi korpusdagi arqon mahkamlangan teshik markaziga mos kelishi kerak. Aks holda arqon ortiqcha egiladi va korpusning yon qirrasi bilan tutashadigan joyi tez yediriladi.
Katta diametrli po‘lat arqonlar juda bikr bo‘lganligi tufayli yomon egiladi. Shuning uchun ular konussimon vtulkada mah­kamlanadi (19-rasm, e). Bunda arqonning vtulkadan chiqa- riladigan joyi sim bilan bog‘lanadi, so‘ngra u vtulkaning kichik teshigi tomonidan o‘tkazilib, uchi chuvatiladi va arqon o‘zagi qirqib tashlanadi. Sim uchlari ilmoqsimon qilib qayriladi va hosil bo‘lgan popuk vtulka ichiga qarab tortiladi. So‘ngra simlar va vtulkaning ichki sirti xlorid kislota bilan tozalanadi va unga kavshar yoki babbit quyiladi.
Arqon uchlarini sim bilan o‘rashda (19-rasm, a) tugun puxta, lekin ish ancha sermehnat bo‘ladi. Arqon sirtmog‘iga tashqi yoki sirtida ariqchasi bo‘lgan koush 3 kiritiladi va u tarang qilib tortila­di. Arqon uchining o‘zaklari so‘kilib, arqon o‘zagi qirqib tashlana­di va maxsus asbob bilan o‘raladi. So‘ngra uning ustidan yumshoq

19-rasm. Po‘lat arqon uchlarini mahkamlash.

sim bilan zich qilib o'rab qo'yiladi. Diametri 12 mm gacha bo'lgan po'lat arqonlarda o'ralgan qism uzunligi 0,4 m dan, diametri 12 mm dan ortiq bo'lgan arqonlarda esa 0,7 m dan kam bo'lmasligi kerak.

Boltli birikma bilan tugishda (19-rasm, b) arqonning ikkala tarmog'i qistirma orasida joylashtiriladi va gayka bilan torti- ladi. Diametri 10 dan 34 mm gacha bo'lgan arqonlarda qistirmalar soni uchtadan yettitagacha bo'ladi, ular orasidagi masofa esa tegishlicha 80—230 mm gacha bo'lishi kerak. Arqon uchini boltli qistirgichlar bilan tugish ponali qistirmalar bilan tugishga nisbatan ancha sermehnat bo'ladi.

2. 
   Ishchi elementlar
   

Tortuvchi-egiluvchi elementlardan yuklamalarni qabul qiluvchi detal va uzellar yulduzchalar; bloklar; polispastlar; yuk ilgich mos- lamalar; to'xtatgichlar; tormozlar; barabanlar va yuruvchi g'ildi- raklar yuk ko'tarish mashinalarining ishchi elementlari deyiladi.

1. 
   Yulduzchalar
   

Yuk ko'taruvchi mashinalarda zanjirlarni yo'naltirish va sil- jitish uchun ishlatiladigan tishli, silindr shakldagi detallar yul­duzchalar deyiladi.
30
Kalibrli payvand zanjirlar uchun quyma ariqchali va zvenolar uchun uyachali (20-rasm, a) yulduzchalar ishlatiladi. Bu zanjir zvenosining egilishga chidamliligini orttirish uchun uyachalarning asosi yassi qilinadi. Ular Sch 15 markali cho‘yandan tayyorlanadi. Yulduzchalarning odchamlarini kichraytirish uchun tishlar soni kamaytiriladi: yukli zanjirlar uchun z ^ 5...6; tortuvchi zanjirlar uchun z ^ 10 olinadi. Ularning foydali ish koeffitsienti odatda ^ — 0,93 ni tashkil etadi.
Yulduzchalarning diametri quyidagi formuladan aniqlanadi:



mm

(11)
( t ? ( d ?
■ 90 + 90
^sin— ^cos —
I ^z ) I ^z )
bunda: t — zanjirlar qadami; d — podat sim diametri; z — yulduzcha tishlarining soni.
Tishlar soni z > 9 va d >16 mm bodganda, (11) ifodada ildiz ostidagi oxirgi had hisobga olinmaydi:

20-rasm. Kalibrlangan payvand va plastinali zanjirlar uchun yulduzchalar.

31

D = —' , mm. (12)
sin
z
Plastinali zanjirlar uchun yulduzchalar po‘latdan quyib tay- yorlanadi yoki tishlari valdan tashqari ishlangan (20-rasm, b) yoxud kichik diametrli yulduzchalar esa birgalikda (20-rasm, d) St 4, St 5, 20 markali po‘latdan prokatlab tayyorlanadi. Yulduzchalarning diametri quyidagi formuladan aniqlanadi:
D = -4$-, mm. (13)
sin
z

2. 
   Bloklar
   

Blok yuk ko‘tarish uchun zarur bo‘lgan kuchni kamayti- rishga yoki bu kuchning yo‘nalishini o‘zgartirishga imkon beradi. 21-rasm, a da blok gardishining shakli ko‘rsatilgan.
Payvand zanjirlar uchun blok o‘lchamlaridagi bog‘lanish 21- rasm, b da ko‘rsatilgan. Konussimon gardish yuzali bortsiz qilib tayyorlangan bloklar (21-rasm, d) zvenoda ko‘ndalang egilish- dan hosil bo‘ladigan kuchlanishni kamaytiradi. Ular kulrang cho‘yandan yoki modifikatsiyalangan cho‘yandan, shuningdek, po‘latdan quyib tayyorlanadi. Bloklarning yuzasida ariqchalar

21-rasm. Yo‘naltiruvchi bloklar gardishining shakli.
32
qilinadi. Ariqcha arqonning qisilib qolishi va ortiqcha yeyilishi- ga yo‘l qo‘ymaydi. Ular bronza, cho‘yan vtulkalarda yoki dumalash podshipniklarida o‘rnatiladi.
O‘rnatilishiga ko‘ra qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas o‘qli bloklar bo‘ladi. Ishlayotgan o‘qi qo‘zg‘almaydigan bloklar qo‘zg‘almas o‘qli bloklar deyiladi (22-rasm, b). Q massali yukni ko‘tarish uchun arqonning bo‘sh uchiga son jihatidan yukning og‘irlik kuchi Q ga teng bo‘lgan kuch S qo‘yish zarur. Demak, qo‘zg‘almas blok kuch yo‘nalishini o‘zgartirishga imkon beradi, ammo bunda kuchdan yutilmaydi. O‘qi yuk bilan birga hara- katlanadigan blok qo‘zg‘aluvchan blok deyiladi (22-rasm, d). Bunda og‘irlik kuchi Q yukni ko‘tarishda arqonning bo‘sh uchiga son jihatdan Q kuchning yarmiga teng bo‘lgan kuch S qo‘yish lozim. Shunday qilib, qo‘zg‘aluvchan blok arqonning bo‘sh uchiga kuch S qo‘yib, yukni ko‘tarishga imkon beradi. Bu kuch, yuk Q ni qo‘zg‘almas blok bilan ko‘tarishdagi kuchga qaraganda ikki baravar kichik bo‘ladi. Blokdagi kuchlarning muvozanat tenglamasi:
Sket = Skel • a, N (14)

22-rasm. Blok yuklanishining hisobiy sxemasi.
3— Ko‘tarish, transport mashinalari 33
bundan
Keluvchi va ketuvchi arqon uchun qo‘shimcha kuch:
W = ^ke. - ^kel= ^kel (£ — f ) = ^kel ■₽, N (15) bunda
Blok aylangan paytda tayanchidan arqon bikirligidan yuqori qarshilik hosil bo‘ladi.
Qo‘zg‘almas o‘qli aylanuvchi blokdagi qarshilik quyidagicha aniqlanadi:
W =(S -Gyuk) fd. _s A^,^N (16)
bunda 5 — arqon ketuvchi tarmog‘ining tarangligi; d — blok o‘qining diametri; f — blok tayanchidagi ishqalanish koeffitsienti.
Arqon bikirligini hisobga olmagan holdagi qo‘zg‘almas o‘qli blokning foydali ish koeffitsienti:
„_ ^Gyuk _ ^Gyuk _ ¹


(17)
^{5 G}yuk ^+W1 1 + 2 /A’
A)
Harakat qilmay turgan, yukli qo‘zg‘aluvchan blok uchun kuchlarning muvozanat sharti quyidagicha aniqlanadi:
^G . = ⁵0 + p ^N’
bunda
G _v

KIRISH 3
I qism. YUK KO'TARISH MASHINALARI 5
3.1.1.Zanjirlar 21
3.2.Ishchi elementlar 30
3.2.1.Yulduzchalar 30
3.2.2.Bloklar 32
4.1. Yuk ko‘tarish mexanizmi 84
5.1.Domkratlar 110
5.2.Lebyodkalar 114
6.2.Ko‘targichlar 125
3.2.Uzluksiz yuk tashish mashinalarining turlari 144
3.3.Tasmali konveyerlar 146
3.3.1.Tasmali konveyerlarning tuzilishi 146
3.3.2.Tasmali konveyerlarning tortuvchi elementlari 147
3.3.3.Barabanlar 150
3.3.5.Rolikli tayanchlar 154
3.3.6.Konveyerga yuk ortuvchi va konveyerdan yukni tushiruvchi moslamalar 157
3.4.1.Umumiy ma’lumotlar 167
3.4.2.Plastinkali konveyerlar 169
3.4.3.Kovshli (cho‘michli) konveyerlar 173
3.4.4.Osma konveyerlar 175
4.1.Qiya tekisliklar 182
4.2.Rolikli konveyerlar 186

34

Qo‘zg‘aluvchi o‘qli blokning foydali ish koeffitsienti:
_ ^Gy^uk _ ^Gyuk _ 1
^² P + 51 Gyuk + W ’ ⁽²¹⁾
Д)
Agar arqon po‘latdan tayyorlangan va blok dumalash pod- shipniklarida o‘rnatilgan bo‘lsa, blokning foydali ish koeffitsienti 0,97...0,98 ga, sirpanuvchi podshipniklarga o‘rnatilgan bo‘lsa, 0,94...0,96 ga teng bo‘ladi.

3. 
   Polispastlar
   

Yukdan arqon tarmog‘iga tushadigan kuchni kamaytirish yoki yukning ko‘tarilish tezligini oshirish uchun xizmat qiladigan, egi- luvchan element orqali biriktirilgan qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘al- mas bloklar sistemasi polispast deyiladi. Kuchni kamaytirish uchun ishlatiladigan polispastlar kuch polispastlari va tezlikni oshirish uchun ishlatiladigan polispastlar esa tezlik polispastlari deyiladi. Bunda mexanikaning kuchdan qanchalik yutilsa, yo‘ldan shunchalik yutqaziladi degan qonunidan foydalaniladi.
Polispastning asosiy xarakteristikasiga uning karraligi kira- di. U yukni ko‘tarish uchun talab etiladigan kuch yukning og‘irlik kuchidan necha marta kichikligini ko‘rsatadi. Ko‘ta- riladigan yuk og‘irlik kuchi taqsimlanadigan polispast tarmoqlarining miqdori son jihatdan polispastning karraligiga teng bo‘lgani uchun, uni aniqlashning quyidagi oddiy usulini tavsiya etish mumkin. Polispast karraligi bloklarni aylanib o‘tadigan arqon tarmoqlari sonini barabanga kelayotgan arqon tarmog‘i soni (z_b)ga nisbatiga teng bo‘ladi.
8-jadval