Namangan davlat pedagogika instituti kamolov baxtiyor xasanboyevich ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

 
 
 
Nazorat savollari: 
1. О‘zbekistonda alohida muhofazaga olingan hududlarning qanday turlari 
mavjud? 
2. Qо‘riqxonalarning vazifasini ayting. 
3. Buyurtmaxonalar nima uchun tashkil qilinadi? 
4. Pitomniklar nima? 
5. Milliy bog‘larni tashkil etishdan maqsad nima? 
13- MAVZU: O’simlik resurslari va uni muhofaza qilish 
Reja 
1. 
O’simliklar xilma-xilligi va ahamiyati. 
2. Noyob va qirilib borayotgan organizmlar. 
3. O’zbekiston o’simliklar 
4. O’simliklarni muhofaza qilish. 
5. O’zbekiston “Qizil kitobi”
Tayanch so’zlar;
fotosintez, o’rmon o’simliklari, tog’, cho’l, to’qayzor va 
vodiy o’rmonlari. 
 
Yo’qolgan turlar 
 
Hech bir inson dinozavrlarning yo’q bo’lib ketish sababini aniq dallillar 
bilan aytibberolmaydi. Bir narsa aniqqi, inson faoliyati va tabiatga ta’siri 
dinozavrlardan keyin paydo bo’ldi. Bugun boshqacha hayot. Yo’qolib borish 
arafasidagi turlar soni oshmoqda. 1980 yildan 2000 yilgacha AQSH da 40 ga yaqin 
o’simlik va hayvon turlari yo’q bo’lib ketdi. Sababi, insoniyatning yer yuzini katta 
maydonlarini egallashi va o’zlashtirish, ehtiyojlarini qondirishi hisobiga turlar soni 
kamayibketmoqda. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, biologik xilma-xillik Yeryuzida barcha 
ekotizimlarda mavjud. Biron bir turning yo‘qolishiyoki kamayib ketishi har xil tur 
populyatsiyasi uchun noqulaylik keltiribchiqaradi, zero, turlar doimo bir-biri bilan 
turlichao‘zaro bog‘langan. Suv ekotizimi va quruqlik ekotizimlarida turlar xilma-
xilligini saqlash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib 
qolmoqda.Tabiat resurslaridan oqilona foydalanmasligimiz oqibatida, qanchadan-
qancha turlar va notirik komponentlar xavf ostida qolayapti. Tabiatning chiroyli 

---

139 
manzarasi, ko‘rkam go‘shalari, o‘zining hayvonot va o‘simlik olamining
g‘aroyibotligi bilan ajralib turuvchi biosferani saqlash har birimizning insoniylik 
burchimizdir.
Biologik xilma - xillik tropik o‘rmonlarda, ya’ni doimiy namiqlimli 
hududlarda, jumladan, Ekvadordagi Yasuni milliy bog‘ida yuqoribioxilma-xillik
mavjud. Quruqlik bioxilma-xilligi okean bioxilma -xilligidan 25 marotaba 
yuqori. Yeryuzida mavjud bo‘lgan 8,7 millionturning 2,1 millioni okean uchun 
xos ekanligi baholandi. Kolumbiya yuqori bioxilma - xillikka ega bo‘lgan
mamlakathisoblanib, u yerda endemik turlar ko‘p. Ya’ni bu turlar boshqa 
biromamlakatda uchramaydi. Yerda mavjdu bo‘lgan turlarning 10% gayaqini 
Kolumbiyada uchraydi va 1900 dan ko‘proq qush turlari Yevropava Shimoliy 
amerikaga qaraganda ko‘proq. Kolumbiyada dunyo sutemizuvchi turlarining 10% 
i uchraydi
24
.
Dunyoning suvda va quruqdayashovchilarining 14 % i va dunyo qushlarining 
18%i Kolumbiyadauchraydi. Indoneziya dunyo gulli o‘simliklarining 10% ini,
sutemizuvchilarning 12% ini, sudralib yuruvchilar, amfibiyalar vaqushlarning 
17% ini o‘z ichiga oladi. Madagaskar orolidagi florada o‘simlik turlarining 66% 
iendemik, Yangi Zelandiya orolida esa 72 %, Gavaya orollarida 82-90%. Janubiy 
Xitoy ning Chjetszyan proventsiyasida Sharqiy osiyoningginko daraxti yovvoyi 
holda faqat shuyerda o‘sadi. AQSH g‘arbidagibir qancha rayonlarda mamont 
daraxti faqat shuyerlarda o‘sadi. 
Turlar qonun tomonidan saqlansada, toki ularning tabiiy muhiti 
saqlanmaguncha ular hayot kechira olishmaydi. Atrof muhitni muhofaza qilish 
ko’pincha, tabiiy muhitni yoki butun ekotizimni saqlashga asoslangan bo’ladi. 
Buni bajarishning usullaridan biri bu tabiat muhofazasini yaratish bo’lib, u xuddi, 
xalqaro bog’lar va yovvoyi hayot hududlarini saqlash kabi bo’ladi .
1872-yilda birinchi Xalqaro bog’ Yellow Stone National Park hisoblanib, 
AQSH da tashkil qilingan. O’sha davrda Kulrang ayiq, loss va bug’ular Shimoliy 
Amerika hududi tomonga ko`chirilib, joyi o’zgartirilgan edi. Bu hayvonlar ozuqa 
to’plash uchun yerning ko’plab hududlarini darbadar kezardilar. Agar ularning 
tabiiy muhiti kichik bo’lsa ular yashay olmaydilar. Misol uchun, kulrang ayiq 
kuniga katta miqdorda ozuqaga muhtoj bo’ladi. Kulrang ayiqga o’z qornini
to`ydirishi uchun bir nechayuz km hududlar kerak bo’ladi. Milliy bog’lar va 
yovvoyi hayot hududlarisiz ba’zi hayvonlar hozir mavjud bo’lgandan ancha kam 
bo’lishlari mumkin edi 
25
.