Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

Iqtisodiy sikllar. 
K.Marks tugallangan, yaxlit iqtisodiy sikllar 
nazariyasini yaratgan emas. Uningcha, inqirozlar – bu «kapitalizmning 
asosiy ziddiyatlarining» namoyon bo‘lishidir. Xo‘jalikdagi anarxiya 
ishlab chiqarish strukturasi bilan iste’mol strukturasi doimo mos 
kelmasligini keltirib chiqaradi. Rivojlanishning siklli xarakterda 
bo‘lishi, ortiqcha ishlab chiqarish inqirozining muqarrarligi kapitalistik 
iqtisodiyotga xos xislatdir. Markscha iqtisodiy sikllar nazariyasi uning 
kapital jamg‘arilishi tahlili asosida ko‘rilgan. Siklli jarayon, K.Marks 
bo‘yicha, yuksalishdan boshlanadi. Yuksalish davrida mehnatga bo‘lgan 
talab (jamg‘arish sababli) uning taklifidan oshib ketadi; ishsizlik 
tugatiladi va ishchi kuchining nisbatan yetishmasligi ish haqining 
oshishiga olib keladi; natijada foyda kamayadi va jamg‘arish 
sekinlashadi. Kapital jamg‘arilishi me’yorining pasayishi yalpi 
talabning kamayishiga va shunga muvofiq bozor konyunkturasining 
pasayishiga olib keladi. Bunday inqirozli vaziyatda kapital qimmati 
qadrsizlanadi, ishsizlik esa qaytadan ko‘payadi va u ish haqining 
pasayishini keltirib chiqaradi. Bu hol ishlab chiqarishning foydaliligini 
qayta tiklaydi, jamg‘arishni qaytadan boshlash uchun sharoit yaratib 
beradi; inqiroz bir vaqtning o‘zida ham buzadi, ham tuzatadi. Inqirozlar 
«hamma vaqt mavjud ziddiyatlarning faqat vaqtincha zo‘rma-zo‘raki hal 
qilinishidan, zo‘rma-zo‘raki portlashlardan iborat bo‘lib, ular buzilgan 
muvozanatni bir lahzada tiklaydi». Inqiroz siklni tugallaydi va yangi 
navbatdagi sikl boshlanadi. Bu sikl davri mobaynida innovatsiya 

---

254 
va yangi ish joylarini tashkil etish bilan birga iqtisodiyot tarkibini qayta 
qurish, jamg‘arish jarayonida foyda me’yorining pasayish tendensiyasi 
va kapital qimmatining qadrsizlanishi, ishsizlar armiyasining ko‘payishi 
va ish haqining pasayishi qaytadan kelib chiqquncha va inqirozli vaziyat 
yuzaga kelguncha davom etadi. 
K.Marks Sey qonunini tanqid qiladi. Bu qonunga muvofiq tovarlar 
taklifi avtomatik tarzda o‘ziga talabni keltirib chiqaradi Boshqacha 
aytganda, tovarlarni sotishdan tushgan daromad ularni sotib olish 
uchun xarajatga aylanadi. K Marks tovarlarni sotish (T-P) va sotib olish 
(P-T) aktlari makon va zamonda mos tushmasligini ko‘rsatib berdi 
(tovar qiymati pulda saqlanadi). «Hech kim zudlik bilan sotib olishga 
majbur emas, chunki uning o‘zi nimanidir sotgan». Demak, yalpi 
xarajatlar yalpi daromadlardan kam bo‘lganda ortiqcha ishlab chiqarish 
inqirozi mumkinligi kelib chiqadi, ya’ni siklli rivojlanishga olib keladi. 
K.Marksning ko‘rsatib berishicha, iqtisodiy sikllarning moddiy 
asosi kapitalning vaqti-vaqti bilan yangilanib turishi zarurligi 
hisoblanadi (har 5-10 yilda). Bunda texnika taraqqiyoti asosiy 
kapitalning ma’naviy eskirishi natijasida yangilanib turish muddatini 
qisqartirishi 
mumkin. 
Texnik 
kashfiyotlar 
va 
innovatsiyalar 
davriyligining xo‘jalik jarayoniga bo‘lgan ta’siri tahlili sikllar 
nazariyasining keyingi rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 
Iqtisodiy deatamaizm. 
K.Marksning iqtisodiy nazariyasi uning 
ijtimoiy qarashlari bilan, ayniqsa, ijtimoiy rivojlanish konsepsiyasi bilan 
bevosita bog‘liq. Bu g‘oyani shakllanishi jarayonida u uch asosiy ilmiy 
manbaga: Smit-Rikardoning ingliz klassik siyosiy iqtisodiga, Gegel-
Feyrbaxning nemis klassik falsafasiga va fransuz utopik sotsializmiga 
asoslanadi. Markscha ijtimoiy rivojlanish sxemasida markaziy o‘rinda 
iqtisodiy deatamaizm («tarixni materialistik tushunchasi») turadi. 
K.Marks ijtimoiy rivojlanishga va uning tarixiga tatbiq etilgan 
deatamaizmning asosiy qoidalarini «Siyosiy iqtisod tanqidiga doir» 
asarida quyidagicha aniq va to‘liq ifodalab beradi: 
«Kishilar o‘z hayotlarida ijtimoiy jihatdan ishlab chiqarishda 
muayyan, 
zarur 
o‘zlarining 
irodalariga 
bog‘liq 
bo‘lmagan 
munosabatlarda – ishlab chiqarish munosabatlarida bo‘ladilar, bu 
munosabatlar 
ularning 
moddiy 
ishlab 
chiqaruvchi 
kuchlari 
taraqqiyotining muayyan bosqichiga muvofiq keladi. Bu ishlab 

---

255 
chiqarish 
munosabatlarining 
yig‘indisi 
jamiyatning 
iqtisodiy 
tuzilmasini, real bazisini tashkil etadi, yuridik va siyosiy ustqurma shu 
real bazis ustiga quriladi hamda ijtimoiy ongning muayyan shakllari 
shu bazisga muvofiq keladi. Moddiy hayotni ishlab chiqarish usuli 
umuman hayotning ijtimoiy, siyosiy va ruhiy jarayonlariga sababchi 
bo‘ladi. Kishilarning ongi ularning borlig‘ini belgilamaydi, balki 
aksincha ularning ijtimoiy borlig‘i ularning ongini belgilaydi. 
Jamiyatning moddiy ishlab chiqaruvchi kuchlari o‘z taraqqiyotining 
ma’lum bosqichida mavjud ishlab chiqarish munosabatlariga yoki – 
buning yuridik ifodasigina bo‘lgan – mulkchilik munosabatlariga zid 
bo‘lib qoladi; ular shu paytgacha mazkur munosabatlar bag‘rida 
rivojlanib kelgan edi. Bu munosabatlar ishlab chiqaruvchi kuchlarining 
rivojlanish shakllaridan ularning kishaniga aylanadi. Ana shu vaqtda 
ijtimoiy inqilob davri boshlanadi. Iqtisodiy asos o‘zgarishi bilan butun 
bir g‘oyat katta ustqurmada ham ozmi-ko‘pmi tezlik bilan tub o‘zgarish 
yuz beradi… Ayrim odam haqida uning o‘zi to‘g‘risidagi fikriga qarab 
xulosa chiqarish mumkin bo‘lmagani singari, bunday o‘zgarish davri 
to‘g‘risida ham shu davrning ongiga qarab hukm chiqarish mumkin 
emas. Aksincha, bu ongning sababini moddiy hayot ziddiyatlaridan, 
ijtimoiy ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlari 
o‘rtasida bo‘ladigan ixtiloflardan topmoq kerak… Burjua ishlab 
chiqarish munosabatlari ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonining so‘nggi 
antagonistik shakli hisoblanadi,… lekin burjua jamiyatning bag‘rida 
rivojlanayotgan ishlab chiqaruvchi kuchlari shu bilan birga bu 
antagonizmni yechish uchun moddiy sharoit yaratadi». 
Demak, K.Marksning nazariy konsepsiyasida ishlab chiqarish 
shakli o‘zining maxsus xususiyatiga, o‘zining ichki mantig‘iga ega. 
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan yangi munosabatlar kelib chiqadi. 
Ishlab chiqarish munosabatlari yig‘indisi jamiyatning moddiy bazisini 
tashkil etadi, unga jamiyat ustqurmasi: huquq, idealogiya, siyosat, din va 
boshqalar bog‘liq bo‘ladi. Huquq, siyosat, din bazis tomonidan 
boshqarilib turiladi. Ishlab chiqarish omillari yig‘indisi jamiyatning 
ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil etadi. Industrial tizimi ishlab 
chiqaruvchi kuchlarining muhim elementi deb K.Marks ishlab chiqarish 
vositalarini, eng avvalo, mehnat qurollarini, mashina va asbob-
uskunalarni hisoblagan. Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining 
rivojlanishi (ya’ni hozirgi zamon tushunchasida iqtisodiy 

---

256 
o‘sish) ishlab chiqarish munosabatlarining (yoki ijtimoiy-iqtisodiy 
tuzumning) takomillashuvini taqozo etadi. U, o‘z navbatida, ishlab 
chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishiga faol aks ta’sir ko‘rsatadi, 
iqtisodiy o‘sishiga imkon berishi yoki to‘sqinlik qilishi mumkin. 
Ijtimoiy organizmning ikki tomoni o‘rtasidagi o‘zaro aloqa juda 
murakkab, ko‘p qirrali va ziddiyatlidir. Iqtisodiyot yagona aniqlovchi 
omil hisoblanmaydi. 
Jamiyatda amal qiluvchi ijtimoiy qonunlar ishlab chiqaruvchi 
kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlari o‘rtasidagi hamda 
ideologik va siyosiy ustqurma bilan bazis o‘rtasidagi muvofiqlik 
tamoyilni ifodalab beradi. Bunday muvofiqlik tamoyilning amal qilishi 
iqtisodiy o‘sishga olib keladi, ishlab chiqarish munosabatlarining 
iqtisodiy o‘sishiga to‘sqinlik qilishi esa bunday tamoyilning 
buzilganligini bildiradi. Shu bois, K.Marks fikricha, ular ijtimoiy 
taraqqiyot dialektikasiga muvofiq o‘z o‘rnini boshqa progressiv ishlab 
chiqarish munosabatlariga bo‘shatib berishi kerak.