Nizami Gəncəvi (1141-1209)

Əməkdir insanı ucaldan inan,

Əməklə çıxarsan fırtınalardan.

Dahi şair-pedaqoq şəxsiyyətin formalaşmasında əmək fəaliyyətini əsas amillərdən biri hesab etməklə yanaşı, əməyin həm sosialiqtisadı, həm əxlaqi-tərbiyəvi, həm də idrak-əqli əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirmiş, bütün bu cəhətləri böyük ustalıqla, qüdrətli qələminin gücüilə və konkret nümunələr əsasında şərh etmişdir.

Böyük pedaqoq-şairin əmək və əmək tərbiyəsi haqqındakı baxışları sistemində əmək adamlarına hörmət məsələsi xüsusi yer tutur. Həm də burada diqqəti cəlb edən cəhət odur ki, şair sadə əmək adamlarına daha böyük hörmətlə yanaşıb, onların halal əməyini, cəfakeşliyini, mərdliyini, cəsarətini yüksək qiymətləndirmişdir. Belə ki, şairin yaratdığı əməkçi qəhrəmanların əksəriyyəti sadə peşə sahibləridi: əkinçi, kərpiçkəsən, daşyonan, bənna, çoban və s. Məsələn: qoca əkinçi, kərpickəsən qoca (“Sirlər xəzinəsi”), Fərhad (“Xosrov və Şirin”), Simnar, Çoban (“Yeddi gözəl”) və s.

Cəfakeş şairin vəsf etdiyi sadə əmək adamları zəhmətkeş olmaları ilə yanaşı, xeyirxahlığı, mərdliyi, cəsarəti, qorxmazlığı, səxavəti ilə fərqlənirlər. Həmin qəhrəmanları şair şahlara, sultanlara, ümumiyyətlə, vəzifə sahibləri ilə müqayisədə daha böyük məhəbbətlə tərənnüm edir.

Dahi insanpərvər şair-pedaqoqun sadə əmək adamlarına böyük hörmətini demək olar ki, “Xəmsə”yə daxil olan bütün poemalarında aydın görürük. Lakin “Sirlər xəzinəsi” və “Xosrov və Şirin” poemalarında şair əmək, onun əhəmiyyəti, sadə əmək adamlarına dərin hörmət məsələlərinə xüsusi diqqət yetirmiş və ayrıca yer vermişdir. Nümunə üçün “Sirlər xəzinəsi” poemasındakı “Kərpickəsən qocanın bir cavanla hekayəti”ni nəzərdən keçirək. Əsərin beşinci söhbətində verilən bu hekayətdə şair qoca kərpickəsənin nümunəsində öz halal əməyi ilə dolanan, heç kimin minnətini boynuna götürməyən, kiməsə əl açmağı özünə ar bilən sadə əmək adamlarının ümumiləşdirilmiş obrazını böyük ustalıqla və sevə-sevə yaratmışdır.

Hekayədə deyilir ki, Şam şəhərində bir qoca kişi çox kasıb olduğu üçün “əyninin köynəyini otələfdən” hörüb, “kərpic kəsib bir təhər dolanırdı”. Bir gün yenə qan-tər içərisində öz işi ilə məşğul olarkən haradansa bir cavan oğlan peyda olur. Cavan oğlan qocanın bu halını görüb onu məzəmmət etməyə başlayır. Şair lovğa cavanın bu yersiz tənəsinə qocanın dili ilə layiqli cavab verərək onu başa salır ki, insan qoca olsa da öz halal zəhmətilə yaşamalı, başqalarına kölə, qul olmamalı, dilənçi kimi əl açmamalıdı. İnsan halal nemətə naşükürlük edib ona xor baxmamalıdır. Cavan oğlan qocaya tənə vurmasından, ona lağ etməkdən peşiman olur. Hekayənin sonunda böyük tərbiyəçi və pedaqoq olan dahi Nizami insanları qoca kərpickəsəndən nümunə götürməyə, öz namuslu və halal əməkləri ilə ucalmağa səsləyir.

“Sirlər xəzinəsi” poemasının üçüncü söhbətində də şair sadə əmək adamlarına ayrıca yer vermiş, əkinçi qocanın halal zəhmətini, alın tərini tərənnüm etmişdir. Həmin söhbətin “Süleyman və qoca” adlanan ikinci hissəsində deyilir ki, Süleyman peyğəmbər bir gün seyrə çıxmışdı. Bir quru çöldə-biyabanda Süleyman qoca əkinçiyə rast gəlir. Qoca əkinçi bu susuz çölün hər bir qarışına dən səpmişdi. Əkinçi hər bir dəni göz bəbəyitək qoruyur və bəsləyirdi. Süleyman peyğəmbərin qocanın bu vəziyyətinə, onun zəhmətinə heyifi gəlir və əkinçiyə məsləhət verməyə başlayır. Qoca əkinçi Süleyman peyğəmbərlə razılaşmayıb öz fikrini belə əsaslandırır. Mənim suyum kürəyimin təri, belim-dəmir dırnağımdır. “Allah səndən hərəkət, məndən bərəkət deyib”. Mən suya, torpağa yox, öz halal zəhmətimə güvənirəm. Tanrı özü mənim halal əməyimin müqabilində məhsulumu birə-min verəcəkdir.

Şairin sadə əmək adamlarına xüsusi diqqət yetirdiyi və geniş yer verdiyi əsərlərindən biri də “Xosrrov və Şirin” poemasıdır. Bu poemada şair bir sıra sadə əmək adamlarının surətini yaratmışdır. Lakin daha çox diqqətimizi çəkən əsərin müsbət qəhrəmanlarından biri olan Fərhad obrazıdır.

“Xosrov və Şirin” poeması əməyin tərənnümü, insan hünərinə, insan zəkasına insana, zəhmətə, əməkçi xalqa məhəbbət kimi misilsiz keyfiyyətlərilə seçilməkdədir. Bu baxımdan əsərdə çox gec görünüb tez də səhnədən çıxan Fərhad obrazı xüsusilə səciyyəvidir. Nizaminin əməkçi insanlar içərisindən seçərək böyük məhəbbətlə təsvir etdiyi bu obraz sənətkar vüqarı, insan hünəri, ləkəsiz mənəviyyat, saf, ülvi bir məhəbbət təcəssümü olub şair tərəfindən bədii yaradıcılığa gətirilən idealları aydınlaşdırır”.

Burada Fərhadın timsalında yaratdığı kamil insan obrazı ilə dahi Nizami bir daha sübut etməyə çalışır ki, halal zəhmət həm əqli tərbiyənin, həm əxlaqi tərbiyənin, həm də fiziki tərbiyənin əsas amillərindən, ən qüdrətli vasitələrindən biridir. Belə ki, şairin yaratdığı Fərhad obrazı həm əməksevərliyi və zəhmətkeşliyi, həm böyük hünəri və cəsarəti, həm də yüksək əxlaqi keyfiyyətləri (xeyirxahlığı, mərdliyi, sədaqəti, ülviyyəti, saf məhəbbəti və s.) ilə oxucunun diqqətini cəlb edir və onun dərin rəğbətini qazanır.

Fərhadın fiziki cüssəsi, cəsarəti, dərin zəkası qarşısında mat qalan Xosrov şah onu çətin, həlli mümkün olmayan bir işlə (sərt qayalardan olan Bisütun dağını yarmaq) öz yolundan uzaqlaşdırmaq istəyir. Lakin dağ cüssəli, şir biləkli Fərhad bu çıxılmaz, müşkül işə razı olur və Şirinə olan dərin və saf məhəbbətinin, sonsuz eşqinin sayəsində nəhəng dağı yarmağa müvəffəq olur. Xosrov şah bu dəfə də şərti uduzacağını və məğlub olacağını görüb hiylə və xəyanətə əl atır, nəticədə Fərhad Şirinin guya ölməsi xəbərini eşidib özünü öldürür. Lakin Fərhad ölsə də öz cəsarəti, hünəri və sədaqəti sayəsində oxucunun qəlbində qalib gələrək uca mərtəbəyə qalxır. Xosrov şah isə qorxaqlığı və hiyləgərliyi sayəsində məğlub vəziyyətinə düşür.

Bütün bu nümunələr göstərir ki, dahi şair demək olar ki, bütün əsərlərində birinci növbədə sadə əmək adamlarının halal zəhmətini, onların cəfakeşliyini, fədakarlığını, hünərini, mərdliyini, cəsarətini, xeyirxahlığını dönə-dönə, sevə-sevə tərənnüm etmişdir

“Xəmsə”nin hərtərəfli tədqiqi və təhlili göstərir ki, dahi şair bütün poemalarında fiziki əmək növləri ilə yanaşı zehni əmək fəaliyyətini, xüsusilə filosofların, alimlərin, memarların, rəssamların, musiqiçilərin, mühəndislərin, həkimlərin, təbiblərin və s. əməyini çox yüksək qiymətləndirmişdir. Hətta, sevimli oğlu Məhəmmədə şair məsləhət görür ki, özünə peşə seçərkən “sənətin çox rütbəsi” olsa da, “həyata faydalı bir elmi” axtarıb ya din elmi ilə məşğul olan fəqih, ya da təbabət elmini yaxşı bilən həkim olmağa çalışsın.

“Sirlər xəzinəsi” poemasının ikinci söhbətinin (“Ədalətli və insaflı olmaq haqqında şaha nəsihət”) ikinci hissəsində (“Nuşirəvanla vəziri və bayquşların söhbəti”) şair insanları boş-boş sözlər danışıb dilə güc vermək əvəzinə bir iş görməyə, öz sözü ilə deyil, əməli ilə şan-şöhrətə çatmağa səsləyir.

“Leyli və Məcnun” əsərində də N.Gəncəvi əmək tərbiyəsinin yuxarıda qeyd olunan məsələlərinə xüsusi diqqət yetirmiş və geniş yer vermişdir. Məsələn, həmin poemada şair oğlu Məhəmmədə yazdığı ikinci nəsihətində (birinci nəsihəti “Sirlər xəzinəsi”ndə verilmişdir) aşılamağa çalışır ki, hər bir insan böyüyən kimi öz əməyilə, öz hünəriylə yaşamağa səy göstərməli, atasının nüfuzuna, vardövlətinə göz dikməməlidir. Yenə həmin poemada əməyin ictimai əhəmiyyətinin şərhinə həsr etdiyi “Şadlıqla xalqa xidmət etmək” adlı hekayəsində şair göstərir ki, insan olan kəs daşdan, yaxud, çolaqdan fərqlənməli, heç bir çətinliyə baxmadan mərdliklə çalışmalıdır:

Poemanın başqa bir yerində (“Atasının məcnunla vidalaşması”) şair üzünü insanlara tutaraq başa salmağa çalışır ki, əl-qolunu yanına salıb boş-bekar gəzənlərin, avara həyat sürənlərin və beləcə başqalarının əməyi ilə yaşayanların “beldən şikəst” olan eşşəkdən heç bir fərqi yoxdur.

“İsgəndərnamə”də şair peşələrə, sənətə, sənətkara biganə münasibətin, lazımi qiymət verilməməsinin fəlakətlə nəticələndiyini Daranın dövründə İran kimi qüdrətli bir ölkənin acınacaqlı vəziyyətə düşməsi nümunəsində çox təsirli boyalarla vermişdir. Burada şair göstərir ki, Daranın dövründə “it yiyəsini tanımırdı”, layiq olan adamlar irəli çəkilmir, əksinə”kiçik olana” “böyüklük” verilmişdir. Ona görə də ölkənin xəzinəsi boşalmışdı, həqiqi sənətkarlar ölkəni tərk edirdi.

Daranın buraxdığı səhvləri aradan qaldırmaq üçün İsgəndər carçılara tapşırır ki, ölkəni tərk etmiş bacarıqlı sənətkarları geri çağırsınlar və hər bir kəs kimliyindən asılı olmayaraq, yalnız öz peşəsilə, öz sənəti ilə, öz işi ilə məşğul olsun. Beləliklə, böyük hökmdar ölkəni dağılmaqdan xilas edir, hər kəs öz işinə qayıdır və ölkə ən abad ölkələrdən birinə çevrilir. Daha sonra İsgəndər İstəxr şəhərində taxta çıxdıqda böyük quruculuq işlərinə başlayır, Rum ölkəsindən bacarıqlı sənətkarları dəvət edir, hər bir kəsə öz bacarığına, sənətkarlığına görə qiymət verir.