Nizami Gəncəvi haqqında məqalə

Nakam eşq  
Hicri tarixiylə beşinci  əsrin ortalarında Nasir Xosrovun şərəfnaməsində göstərilir 
ki, Hecaz qəbiləsinin yaşadığı uçuq qalanın divarları Leyligilin oturaq məntəqəsi idi. 
“Məcnun və Leyli” ərəb şifahi ədəbiyyatında nəsrlə mövcud idi. Asitan İbn Mənuçehr 
isə Nizaminin “Xosrov və  Şirin” dastanı ilə tanış olduğu üçün şairdən “Leyli və 

118 
 

 
Məcnun”u nəzmə çəkməyi xahiş etmişdir. Nizaminin oğlu Məhəmməd də atasından bu 
əsərin yenidən yazılmasını rica etmişdir.  
Nizami ilk şairdir ki, bu əsəri nəzmə  çəkmiş  və bundan sonra bütün “Leyli və 
Məcnun” yazanlara yol açmışdır. Əbuəlfərəc İsfahani də bu əsərə müraciət etmiş və bəzi 
məxəzləri göstərmişdir. Bu səpkidə yazanların əsərlərinə qəti rəy vermək doğru olmazdı, 
hər kəs müəyyən zəhmət çəkmiş, ancaq demək lazımdır ki, Nizami həm bu dastanı 
nəzmə çəkən ustad və şeriyyət baxımından əvəzsiz şair kimi mislsizdir.  
Ərəb mənbələrindən götürülən faktlar bizə əsas verir ki, bu eşq mövcud imiş. Bu 
dastan  şairlərin dilində hicri IX əsrə  qədər davam etdirilmişdir. “Leyli və  Məcnun” 
dastanı  ərəb, hind və fars ədəbiyyatında geniş vüsət almışdır və görünən budur ki, 
Nizami bunlardan xəbərdar idi. Lakin doğurdan da Nizaminin bunlardan fərqli olaraq öz 
dəsti-xətti mövcuddur. Əflatuni eşq burada özünü göstərir.  Ərəb təbiri ilə nakam eşq 
anlamına gəlir. Aşiq və məşuqun bir-birlərinə qovuşmasının səbəbi o ictimai quruluşla 
əlaqədardır.  
Nizami təsiri bir şərqlə bitmir o, özündən sonra yazıb-yaradan qərb dramaturqu 
Şekspirə belə təsir etmişdir. Nizami Xaqaninin “Töhfeye-əleraqeyn” vəzniylə “Leyli və 
Məcnun” məsnəvisini yazmışdır. Lakin Nizami əxlaqi və ictimai məsələlərə toxunmuş, 
onları qabartmışdır.  
Beləliklə Şivanşah hökmdarı Axistanın xahişi ilə 400 beytlik əsəri 14 aydan da az 
bir müddətdə Nizami tamamlamışdır.  
Hazırda 50-dən artıq  şair farsca və türkcə “Leyli və  Məcnun” dastanına nəzirə 
yazmışlar ki artıq onlar tanınırlar.  
“Yeddi gözəl”  
Nizaminin “Yeddi gözəl” mənzuməsi tarixi mənbə,  əfsanə  və  şairin öz bilik və 
təfəkkürü əsasında yazılmışdır.  
Hadisələr Sasani hökmdarı Bəhrami Gurdan (beşinci Bəhram) bəhs edir. Bu haqda 
Firdovsi özünün məşhur “Şahnamə”  əsərinda yazmışdır. Lakin Nizami bu mövzuya 

119 
 

 
müraciət etməklə yeni bir əsərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Onun Küpr Arslana dua 
və nəsihəti göstərir ki, bu poemanı Küpr Arslanın xahişi ilə yazılmışdır.  
Nizami sözün hikməti, oğluna nəsihətdən sonra dastanı  Bəhramla belə başlayır. 
Memar Simnarın Bəhrama müəzzəm bir saray tikməsini tərənnüm etdirir. Əsərdə 
göstərilir ki, birinci Yəzdgerd Bəhramın atasının ölümündən sonra taxt-taca sahib olmaq 
üçün Bəhrama ciddi cəhd göstərir. Lakin camaat onun da atası kimi zülümkar 
olacağından qorxub istəmirlər. Ancaq Bəhram öz gücü vasitəsiylə buna layiq olur. Bu 
hadisənin böyük Firdovsi tərəfindən qələmə alındığı da tarixdə həqiqətdir. Oxşarlıq da 
ondadır ki, Firdovsidə Bəhramın kənizi Azadə, Nizamidə Fitnə adlandırılmışdır.  
Fitnə ilə  Bəhramın mübahisəsi  şairin öz amalından doğan fikirdir ki, adət etmək 
vərdiş yaradır.  
Dövlətşahın yazdığına görə Nizaminin xəmsəsi 20 min beytdən ibarət olmuşdur. 
Əldə olunan dəlillər də bunu sübut edir. Nizaminin özündən sonra gələn  şairlərə 
təsirindən danışarkən, onu qeyd edək ki, uzun müddət bu təsir özünü göstərmişdir. 
Azərbaycan və Tacikistan ədəbiyyatında  əsrlərlə davam etmişdir. 1953-cü ildə Mirzo 
Tursunzadə, 1940-cı ildə Səməd Vurğun, 1949-cu ildə Nazim hikmət yaradıcılığında öz 
əksini tapmışdır. Xosrov Dəhləvi 2 il Nizami xəmsəsindən bəhrələnərək ömrünü sərf 
etmişdir. Nizami 5 dastanına 30 il sərf etmişdir.