III. Katta guruhlarda bolalarga qurish-yasashni o ‘rgatish
Katta guruhda narsa-buyumni tahlil qilish, ulaming xarakterli
belgilarini solishtirish asosiy mavqeda boMadi. Bu guruhda bolalardan
vazifani tushunish, uni mustaqil bajarish talab etiladi. Tarbiyachi so‘zlab
berish orqali tushuntirish va o ‘rgatish usulini qo‘llaydi, bunda mavzuni
rasm, illyustratsiyalar orqali tushuntirib beradi. Asosiy diqqat bolalami
o ‘z o ‘ylab qo‘yganlari b o ‘yicha ishlashga qaratiladi. Ularda qurilmalami
mustahkam qurish, g ‘ishtlardan ustun ko‘tarish kabi yangi malakalar
shakllanadi. Jamoa bo‘lib qurilma (hayvonot bog‘i, ko‘cha, bolalar
bog‘chasi) qurishni hamkorlikda ishlash malakasini hosil qiladi. Bunday
ish usuli ko ‘plab qurilmalar misolida davom ettiriladi.
Dastlabki m ashg‘ulotlarda bolalarga oddiy, y a’ni devomi namuna
orqali qurish vazifasi beriladi. Tarbiyachi ustunchalami qurish, so‘ng
g ‘ishtchalami to ‘g ‘ri joylashtirish namunasini ko‘rsatadi. Keyingi
104
m ashg‘ulotda esa bolalar ikkita uy quradilar. Bu vazifa namunasiz
bajariladi. Vazifaning shu tariqa qo‘yilishi va uning shu tarzda asta-
sekin murakkablashtirib borilishi bolalarni keyingi mustaqil faoliyatga
tayyorlaydi.
«Tepalik
qurish»
m ashg‘ulotlarida
bolalar
avval
tarbiyachining namunasini ko‘rib, tepalikning balandligini belgilab
oladilar. Shundan so‘ng bu tepalikdan koptokchani dumalatib ko‘radilar.
Tarbiyachi
bolalarga
tepalikning
baland-pastligiga
k o ‘ra
koptokchalaming tez va sekin dumalashini tushuntirib beradi. Bolalarga
baland va past tepalik qurish topshirig‘i beriladi. Bu m ashg‘ulotda ular
koptokchaning tez yoki sekin dumalashi tepalikning baland-pastligiga
bog‘liqligini aniqlaydilar, y a’ni baland tepalikdan koptok tez, past
tepalikdan esa sekin dumalaydi. Bunday m ashg‘ulotlar bolalaming
mustaqil fikrlash qobiliyatini o ‘stiradi.
Katta guruhda narsa-buyumni tahlil qilish ulami xarakterli
belgilarini solishtirishga o ‘rgatib boriladi. Bu guruhda vazifani
tushunish, uni mustaqil bajarish qurish faoliyatining oddiy elementlari
hisoblanadi. Katta guruhda bolalaming tarbiyachi tushuntirib berganidek
qilib, y a’ni so‘zidan kelib chiqib qurish-yasash vazifalarini bajarishlari
muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda tarbiyachi rasm, illyustratsiyalardan
foydalanishi mumkin. Asosiy diqqat bolalarda buyurtma asosida ishlash
k o ‘nikmalarini hosil qilishga qaratiladi.
Bu bosqichda tarbiyachi bolalarga biror narsani qurish vazifasini
bergach, ular bilan shu vazifani qanday bajarish m a’qul ekanligi haqida
suhbat o ‘tkazadi. Bunda ba’zan bolalaming o ‘zlari tarbiyachiga savol
berishlari ham mumkin. Tarbiyachi bolalardan o ‘zlari qurmoqchi
b o ig a n
qurilmani
tasvirlab
berishni
so‘raydi.
Bolalar so‘zlab
berayotganlarida tasa w u r boyliklari m a’lum bo‘ladi. Tarbiyachi shu
o ‘rinda agar bolalaming tasw urlarida ayrim yetishmovchiliklar bo‘lsa
to ‘ldiradi.
Bu ishlar qog‘oz bilan ishlashda ham davom ettiriladi. Bolalarga
qog‘ozni teng buklash, to ‘rt buklash, buklangan joyni tekislash o ‘rgatib
boriladi.
Q og‘ozni
16
kvadratlarga
buklash, burchak va tomonlarini aniq
joylashtirish, doirani diametri bo‘ylab
buklash va konus hosil qilib yopishtirish
ustida
ishlanadi.
Masalan,
qog‘oz
silindmi birlashtirib, turli, murakkab
bo‘lmagan savatcha, silindrli kompozit-
siyalami yasaydilar.
105
Namuna kuzattirilgach, kvadrat qog‘ozni qanday buklab qirqish,
qanday yopishtirish kerakligi ko‘rsatiladi. Savatchaning bandini qanday
yopishtirishni esa bolalar o ‘zlari o ‘ylab topadilar. Ikkinchi mashg‘ulotda
esa kvadratni diagonal bo‘yicha buklashni o ‘rganadilar. Tarbiyachi
tushuntirayotganda ikki tomoni qirqilgan, buklangan tayyor kvadratdan
foydalaniladi. Bolalar oldingi m ashg‘ulotda olgan bilimlarini uycha
qurishda qo‘llaydilar, o ‘zlari qirqib yopishtiradilar. M ashg‘ulotning
boshida namunani kuzatayotganda tarbiyachi ishni qanday bajarishni
bolalarga o ‘rgatadi va yordam beradi. Q og‘ozdan narsa yasashni m a’lum
bir vaqtdan so‘ng qaytarish mumkin, lekin bolalar buni o ‘zlari mustaqil
bajaradilar (masalan, ochiq quticha). Tayyor shakllardan biror bir
narsani yopishtirish orqali yasashni bolalar asta-sekin o ‘rganadilar.
Birinchi m ashg‘ulotda tarbiyachi gugurt qutisidan qanday qilib avtobus
yasashni ko ‘rsatadi:
qutini qanday qilib bir-biriga yopishtirish,
g ‘ildiraklami qanday qilib birlashtirish va hokazo. Bolalar topshiriqni
ko‘rsatish va tushuntirish asosida bajaradilar. Ikkinchi m ashg‘ulotda
tarbiyachi bolalardan avtobusni qanday yasaganliklarini eslatib, so‘ng
tayyor yasalgan mebelning bir necha namunasini bolalarga namoyish
qiladi. Bu qurilmalami bolalar kuzatib bo ‘lgach, ular qanday qilib bir-
biriga yopishtirilganligini va boshqalami ko ‘radilar. Qurishlari kerak
b o lg a n narsa-buyum uchun kerakli materiallar tanlaydilar. Bunda ular
o ‘zlari qaysi materialdan nima yasashlarini, qanday qilib yasashlarini
mustaqil hal qiladilar. Lekin keyingi m ashg‘ulotlarda mavzu ancha
murakkablashadi, y a’ni quticha, karton, qog‘ozdan yuk mashinasi, kema
yasash va hokazo. Bu paytda tarbiyachi yana bolalar bilan birgalikda ish
olib boradi, y a’ni o ‘zi k o ‘rsatib, tushuntirib beradi. Ish faoliyatining
bunday olib borilishi bolalarning keyingi ijodiy faoliyatida katta
ahamiyatga ega. Shunday qilib, topshiriq murakkablashib boradi: tayyor
yarim doirani qirqishga o ‘tiladi.
Tarbiyachi buni tushuntiradi,
qolganini esa bolalar o ‘zlari
bajaradilar. Shunday qilib bolalar m ashg‘ulotlar davomida kvadratni
diagonal bo‘ylab buklash, tomonlami, burchaklami to ‘g ‘ri birlashtirish,
qayiq, o ‘yinchoqlar yasashni o ‘rganadilar. M ashg‘ulotlarda bolalar
tayyor murakkab bo‘lmagan andoza bo‘yicha ishlashga ham kirishadilar.
Ularda
fikrlash,
ijodiy ot,
fantaziya
rivojlanib
boradi.
Boshqa
materiallardan narsa yasashga o ‘rgatishdan oldin tarbiyachi materialning
xususiyati bilan tanishtiradi, bolalardan shu materialni ushlab ko‘rib,
uning qanday ekanligini aytishni so‘raydi, parolon - yumshoq, yengil,
uni ezsa, yana o ‘z holatiga qayta oladi. Parolondan bolalar qorbobo,
106
quyoncha,
j o ‘ja
va
hokazolar
yasaydilar.
Narsa
yasashni
tushuntirayotganda tarbiyachi asosiy diqqatni alohida narsa-buyumlami
qanday birlashtirishga qaratadi, m ashg‘ulot davomida eslatib turadi.
Tarbiyachi bolalarga qog‘oz va boshqa materialdan narsa yasashni
o ‘rgatishda narsalarni ketma-ket ko ‘rsatish, tayyor namunani kuzatish,
bolalar bilimini tekshirish uchun savollar berish, bajarish usulini
ko‘rsatishdan keng foydalanadi.
Tarbiyachi bolalar diqqatini yangi yasaladigan narsaga qaratish
uchun m ashg‘ulotga bir, ikki kun qolganda qo‘l ishlari burchagida
namunalar ko‘rgazmasini tashkil qiladi. Masalan, kichik silindrli
kompozitsiyalar qo‘yadi, silindrdan ikki xil figura - tulki va quyon,
ayiqcha yoki turli o ‘yinchoqlami namoyish qiladi. Tarbiyachi bu
o ‘yinchoqlami ko‘rsatmay turib, bolalar e’tiborini ulaming bir-biriga
qanday birlashtirilganligiga qaratadi. M ashg‘ulotda ba’zan yangi usulni
individual tarzda ko‘rsatib beradi. Bolalar parolondan doiracha hosil
qilishni o ‘rganganlaridan so‘ng hamma bolalarga doirachani sim bilan
qanday birlashtirishni ko‘rsatadi. Bolalar o ‘z ishlarini bajarayotganlarida
tarbiyachi qiynalgan bolalarga yordam beradi. Bu narsalaming nima
uchun
yasashlarini,
nima
uchun
kerakligini
(o‘yin
uchun,
kichkintoylarga sovg‘a uchun, archani bezatish uchun va hokazo) bilgan
bolalar turli qurish materiallaridan foydalanish malakalarini egallaydilar.
Katta guruhda bolalar ta ’lim jarayonida turli konstruktorlardan
(taxta,
plastmassa)
foydalanadilar.
Bu
to ‘plamlar
orqali
turli
konstruksiyalar yasash mumkin. Tarbiyachi rahbarligida bolalar oddiy
birlashtirish usulidan suratlar bo ‘yicha turli xil harakatlanadigan
konstruksiyalar yasaydilar. Asosiy diqqat bolalarda m a’lum qismlami
birlashtirish malakalarini shakllantirishga qaratiladi.
K atta guruhlarda tarbiyachi bolalarga konstruksiyalash uchun
tayyor nam una bermasdan, faqat obektning asosiy xossalarini m a’lum
qiladi. Bunda topshiriq sharti muhim o ‘rin tutadi. M asalan, «Shunday
k o ‘prik qurginki, undan m ashinalar ham, alohida y o ia k d a n odam lar
ham o ‘tsin!» Bola ana shu xossalardan kelib chiqib o ‘zi harakat
qilishi, zarur m ateriallam i ajratishi, qurilm aning baland-pastligi, uzun-
qisqaligi, keng-torligini belgilab olishi, texnik yechim lam i izlab
borishi lozim b o ‘ladi. O b'yektni qurayotganda bolaning o ‘z ishini
tekshirib k o ‘rishi ham muhim. M asalan, yuk mashinasi garajga kira
oladim i-yo‘qmi, degan m a’noda yuk m ashinasini o ‘tkazib k o ‘radi va
h.k. Albatta, bu darajaga bolalar asta-sekin erishib boradilar. H ar bir
bola o ‘z qobiliyatini o ‘stirish uchun alohida-alohida topshiriq olgani
107
m a’qul. Bunday faoliyat bir-birining tajribasini,
bilimini boyitish uchun xizmat qiladi, natijada
hamma baravar rivojlanadi. Bolalar bilan sayrga
chiqqanda maqsadli kuzatishlar tashkil etiladi.
“Mening
shahrim”
mavzusini
o ‘tishdan
avval
pedagog bolalami shahar bo‘ylab ekskursiyaga olib
boradi va bolalar diqqatini shaharni qurilishi va
estetik tuzilishiga qaratadi. M ashg‘ulotda bolalami guruhchalarga bo‘lib,
har bir guruhga biror bir maydon, ko‘chalar qurish topshiriladi.
Kinoteatrga ekskursiyadan so‘ng bolalar tomoshabinlar zali, foyega
kirish qismini kub, prizma, yarim doira shakliga ega ekanligini
ko‘radilar va o ‘zlari kinoteatr qurganlarida shu narsalarga e ’tibor
beradilar. Tarbiyachi tomoshabinlar zali va foyeni qurilish usulini
ko‘rsatib beradi. Bolalar jam oa bo‘lib birga turli mavzularda narsalar
quradilar (ko‘chalar,
tem ir y o ‘llar,
vokzal,
hayvonot
bog‘lari,
kinoteatrlar
va
hokazo).Bolalami
qurish
va
konstruksiyalashga
o ‘rgatishda sayr va sayohat asosiy o ‘rinni egallaydi. Sayohatdan avval
yoki keyin illyustratsiyalar, slaydlarda aks etgan tasvirlar asosida ularda
pay do bo‘ladigan tasaw urlam i m a’lum tomonga y o ‘naltirish foydali.
Bular m ashg‘ulotlar oldida turgan vazifalami hal etishga qaratilgan
holda ko‘rilishi, suhbatlar o ‘tkazilishi kerak. Ushbu ishlar bolalami
navbatdagi m ashg‘ulotlarda hal etiladigan aniq vazifalami oldindan
qabul qilishga, ulaming yechimini topishga, bilimlarini faollashtirishga
safarbar qiladi. Masalan, sayr paytida tarbiyachi
bolalarga ko‘chalarda joylashgan uylar, maydonlar
haqida so‘z yuritadi. Suhbatlar chog‘ida tarbiyachi
ulaming e ’tiborini uylarni qurish usullariga tortadi,
suhbat yakunida turli k o ‘rinishdagi uylami qurish
mumkinligi, ayni paytda ulami to ‘g ‘ri joylashtira
bilish zamrligini ta ’kidlab o ‘tadi.
Bolalar m ashg‘ulotlarda egallagan bilimlarini bo‘sh vaqtlarida
mustaqil faoliyalari orqali mustahkamlab borishlari lozim.
Dostları ilə paylaş: |