( g ‘ishtcha yotibdi,
turibdi
) ham tushuntiriladi. Bundan tashqari, kubiklami gorizontal holda
joylashtirish, bir-birining ustiga qo‘yish, darvoza, uycha qurish kabilar
ham o ‘rgatiladi. Tarbiyachi bolalarga qurilmalar va tevarak-atrofdagi
tanish narsa-buyumlar o ‘rtasidagi o ‘xshashlikni topish vazifasini beradi.
Ular asosiy qurish materiallarini (kubik, g ‘ishtcha, shakllar) o ‘zar
farqlash bilan birga, nomini ham aytishlari, katta-kichik, uzun-qisqa,
baland-past kabi so‘zlaming m a’nosini anglashlari, g ‘ishtchalaming
orasini teng masofada joylashtirish kerakligini bilib olishlari lozim. Shu
tariqa
bolalarda
narsa-buyumlaming
fazoviy joylashishi
haqida
tushuncha shakl 1 antiriladi (balandlik, uzunlik, kenglik) va ikki xil
usulda: kichik qurish detallarini biroz kattarog‘iga almashtirish,
96
qurilgan qurilmalami kichraytirish yoki kattalashtirish, ustma-ust qurish
yoki yoniga qo‘shishdan
iborat oddiy topshiriqlar bajartiriladi.
Tarbiyachi bolalarga uzun y o ia k qurish vazifasini topshiradi. Bu kabi
ish turlarini turli y o ‘llar bilan bajarish: bir nechta g ‘ishtdan yasalgan
kalta y o ‘lakchaga yana bir nechta g ‘ishtni qo‘shish yoki g ‘ishtni yassi
plastinkalar bilan almashtirish mumkinligi amaliy y o ila r bilan
k o ‘rsatiladi. Albatta, ushbu bosqichda bola hali qurish-yasashning
o ‘rganilayotgan usullarini egallayotganligini anglab yetmasa ham, shu
usullami o ‘z faoliyatida qo‘llay boshlaydi.
Tarbiyachi yangi qurilgan konstruksiyani oldingi konstruksiya bilan
solishtirib turadi, bolalarga ular o ‘rtasidagi o ‘xshashlik va farqlami
toptiradi. Ularda namunaga qarab uycha qurish malakasi hosil
bo ‘lganligini tekshirish uchun, namunani o'zlari mustaqil tarzda qurib
berishlarini
iltimos
qiladi.
Masalan:
tarbiyachi
boladan
xuddi
namunadagiga o ‘xshash, lekin balandroq uycha qurib berishni so‘raydi.
U kabi vazifalar bolalardagi aqliy faollikni yanada oshiradi.
Dastlabki m ashg‘ulotlarda bolalar a w a l yasagan narsalarini qayta
quradilar, so‘ng g ‘ishtchalami bir tekisda y o ‘lakcha qilib terib
chiqadilar. Bu ishlar hosil bo‘layotgan ko‘nikmalarni rivojlantirish,
mustahkamlashga qaratiladi. Bolalar tor (kalta) y o ‘lkalar, keng (uzun)
y o ik a la r quradilar. Keyinchalik ulardan temir y o ‘l qurishni talab qilish
mumkin.
Bu
m ashg‘ulotlaming
asosiy
maqsadi
-
bolalarga
g ‘ishtchalami bir tekisda joylashtirishni o ‘rgatish va ularda uzun-kalta,
tor-keng kabi tushunchalami shakllantirish.
Keyingi m ashg‘ulotlarda bolalar g ‘ishtchalami vertikal holda
joylashtirishni o ‘rganadilar. Shundan keyin tarbiyachi darvozani turli
variantlarda har xil materiallardan (g‘ishtchalardan, kubik, plastinadan)
yasash ustidagi ishlarga o ‘tadi. Bulami bolalar maTum ketma-ketlikka
asoslangan holda bajaradilar.
Darvoza qurish jarayonida tor-keng, baland-past tushunchalari
eslatib boriladi: keng darvoza - yuk mashinasi uchun, tori esa - yengil
mashina uchun, baland darvoza - katta qo‘g ‘irchoq uchun, pasti esa -
kichik qo‘g ‘irchoq uchun m o‘ljallangan. Bolalarga bir necha m ashg‘ulot
davomida muntazam ravishda uychaning yangi konstruksiyasi berib
boriladi. Tarbiyachi har gal yangi konstruksiyani oldingi konstruksiya
bilan solishtiradi, ular o ‘rtasidagi o ‘xshashlik va farqlarini toptiradi.
Bolalarda namunaga qarab uycha qurish malakasi hosil bo‘lganligini
tekshirish uchun tarbiyachi ulardan namunani o ‘zlari mustaqil tarzda
97
qurib berishlarini iltimos etadi. Masalan, tarbiyachi boladan namunada
qurilgan uychani balandroq qilib qurib berishni so‘raydi.
Topshiriqning bu turi bolalarda aqliy faollikni yanada oshiradi.
Kichik guruhda tarbiyachi dastavval bolalami qurish materiallari -
kubik, g ‘isht, plastina bilan ulaming shakli (katta-kichikligi) tekis stol
yuzasida turlicha joylashishi (ya’ni g ‘isht yotibdi, g ‘isht turibdi) va
uning mustahkamligi, holatiga bog‘liq ekanligi bilan tanishtirib boradi.
G ‘ishtlami ketma-ket, gorizontal joylashtirib bir-birining ustiga qo‘yish
orqali oddiy to ‘siqlar (darvozalar, uylar) qurishga o ‘rgatib boriladi.
Tarbiyachi bolalami o ‘z qurilmalari bilan hayotdagi tanish narsa-
buyumlar o ‘rtasidagi o ‘xshashlikni topishga, aniqlashga o ‘rgatib boradi.
Kichik guruhda bolalar faqatgina qurish materiallami (kub, g ‘isht,
plastina) bilishga, farqlashga, to ‘g ‘ri atashga o ‘rgatib boriladi. Masalan,
katta-kichik, uzun-qisqa, past-baland g ‘ishtlami bir-biridan bir xil
masofada doira, to ‘g ‘ri to ‘rtburchak b o ‘ylab (panjara) ulami ensiz
tomoni bilan qo‘yib chiqishga o ‘rgatib boriladi.
Kichik guruhda bolalarga 8-10 ta (stol, stul, divan, krovat,
minoracha, k o ‘prikcha, uycha, tramvay) kabi oddiy qurilmalami
qurishni o ‘rgatiladi. Oldin bu narsa-buyumlar alohida turli xil
variantlarda quriladi, so ‘ng bolalarga birato‘lasiga 2-3 ta qurilmalami
qurish taklif etiladi (stol, stullar, stol va divanlar), bolalarga bu
qurilmalar bilan o ‘yin o ‘ynashlari uchun turli xil qo‘g ‘irchoqlar, idishlar
beriladi.
Keyingi
m ashg‘ulotlarda
bolalar uychani 3-4 kubikdan
bir-birining ustiga q o ‘yish, 3
yoqli
prizma
bilan
ustini
qoplash orqali quradilar. So‘ng
g ‘ishtdan
yuqoriga
taxlash
orqali zina yasaydilar. Bolalar
bu
qurilmalami
qurish
y o ‘llarini
o ‘zlashtirib
olish-
gach,
tarbiyachining
so‘zi
orqali qurilmalami qurishga 2
ta kubikdan (yoki uch yoqli prizma) va plastinadan k o ‘prik qurishni
o ‘rganadilar. Tarbiyachi bolalami bog‘cha uchastkasida va guruh
hovlisida m ashg‘ulot jarayonida o ‘rgangan qurilmalami qurib, ular bilan
o ‘yinlar o ‘ynashga qiziqish uyg‘otishi kerak.
98
»* I* w
M ashg‘ulotlardan maqsad bola
lami g bishtchalami tartibli qilib bir-
biriga ulashga yoki birlashtirishga,
ulaming fazoviy belgilarini to‘g ‘ri
atashga, uzun-qisqa, keng-torligini
o ‘rgatishdir. Keyingi mashg‘ulot-
larda ular avval g ‘ishtlami bir-biriga
zich yoki m a’lum bir oraliqda
vertikal joylashtirishni, g ‘ishtlami
uzunasiga yoki ensiz, qisqa tomoni
bilan terib chiqishni o ‘rganadilar.
Navbatdagi m ashg‘ulotda bolalar
о rdakcha, kuchukcha uchun panjaralar quradilar, darvozalaming turli
variantlari bilan tanishadilar. Bulami kub va plastinalardan yasaydilar.
Tarbiyachi bolalar keng va tor haqidagi tushunchalami egallashsin
uchun, ularga yuk mashinasi uchun keng darvoza, yengil mashina uchun
tor darvozalar qurishni taklif etadi.
Tarbiyachi bolalarga bitta qurilma detallarini o ‘zgartirish orqali uni
boshqacha qilib qurish mumkinligini tushuntirish maqsadida bir nechta
mashg ulot uyushtiradi. Kichkintoylar har bir m ashg‘ulotda qat’iy
sistema asosida yangi qurish konstmksiyasi bilan tanishtiriladi va uni
eski konstruksiya bilan solishtirib, orasidagi farq aniqlanadi. Bolalar
namunaga qarab qurishni o ‘zlashtirib olishgach, tarbiyachi bolalar
oldiga xuddi shunday uycha qurish, ammo uni balandroq yoki uzunroq
qilishni taklif etishi mumkin. A w alo , tarbiyachi shu konstruksiyani
saqlab qolib, faqatgina uni uzunroq yoki balandroq qilib qurish y o ‘llarini
oldindan tushuntirib beradi. Bu esa bolalarda aqliy faollik, mantiqiy
fikrlashning o ‘sishiga olib keladi.
Tarbiyachi bolalami qurishga o ‘rgatishda avval namuna butun bir
holda, so ngra qismma-qism k o ‘rib chiqiladi. Masalan: uycha devorlari,
to siqlari va tomi. So‘ng ulaming shakllari va bir-biriga nisbatan
joylanishlari, har bir qismning nimalardan tashkil topganliklari
aniqlanadi.
Kichik guruh bolalarini qurishga o ‘rgatishda turlicha metodlardan
foydalaniladi. Asosiy o ‘rinni informatsion-retseptiv va reproduktiv
metod egallaydi. Informatsiya axborot bilan, retsepsiya tarbiyachining
so zidan eshitib tushunish, reproduksiya shular haqida tarbiyachi bergan
savollarga javob qaytarishni anglatadi. Bolalar nimani qurish va qanday
qurish kerakligi bilan tanishadi berilgan svollarga javob qaytaradi. Shu
99
maqsadda tarbiyachining qurishga doir
namunasi qurish y o ilarini
ko‘rsatish va to ‘g ‘ri tushuntirish jarayoni bilan birgalikda beriladi.
Tarbiyachi bolalarga u yoki bu qurilmani qurishni o ‘rgatishdan oldin
ulami o ‘sha narsa-buyum, uning qismlari bilan, ulaming amaliy belgilari
bilan tanishtirib boradi. Masalan, tarbiyachi sayr vaqtida bolalar bilan
arg‘imchoqni kuzatadi, u ikki qismdan iborat: birinchi qism zinapoya,
ya’ni bolalaming arg‘imchoqqa chiqishlari uchun, ikkinchi sirg‘aluvchi
qismi esa tushishlari uchun. Narsa-buyumlami bu tarzda m a’lum
maqsad bilan kuzatish bolalaming o ‘z qurilmalariga shunday qismlar
qo‘shib boyitish va vazifani ijobiy hal qilish imkonini beradi.Tarbiyachi
bolalarga
qurish-yasashni
o ‘rgatishni
rejalashtirayotganda
o ‘zi
m o‘ljallagan namunalarni ko‘rib, tahlil qilib chiqadi. Oldin namunani
bolalarga bir butun holatida yaxshilab kuzattiradi, so‘ng uni qismlar
bo‘yicha namoyish qiladi. Masalan, uychaning devorlari, to ‘siqlari va
tomiga e ’tibor qaratiladi. Shundan keyin
ulaming shakllari va bir-biriga nisbatan
joylashishi,
har
bir
qismning
qaysi
detallardan qurilganligi ko‘rib chiqiladi.
Chunonchi, uychaning tomi qatorma-qator
qo‘yilgan prizmalardan iborat va hokazo.
Namuna asosida bunday ish olib borish
bolalaming qurilmani bunyod etishdagi
ketma-ketlikni anglashi va shu izchillikka
rioya qilishiga yordam beradi. Bu narsa
bolalaming qurish-yasash faoliyatini ancha
osonlashtiradi.
Tarbiyachi
bolalarga
qurish-yasashning
texnik
usullarini
o ‘rgatishda, ulaming o ‘zlari mustaqil ravishda harakat qilishlari
kerakligini
nazarda
tutib,
ulami
qurish-yasashning
xilma-xil
variantlaridan va qurishning turli yo ilarid an foydalanishga o ‘rgatib
boradi. Bunda tarbiyachi reproduktiv va evristik (amaliy faoliyat
ko‘rsatish) metodlami birlashtirgan holda qo‘llaydi. Har bir m ashg‘ulot
oxirida bolalarni o ‘zlari qurgan narsalari yoki qurilmalari bilan o ‘yin
o ‘ynashlari uchun ikki-uch daqiqa vaqt ajratadi. Bu esa bolalarda о ‘yin
jarayoniga
nisbatan
qiziqish
uyg‘otadi,
bunda
foydalaniladigan
o ‘yinchoqlar esa bolalarni qurish-yasashdan chalg‘itmaydi, aksincha,
qurish-yasashga nisbatan ishtiyoq paydo qiladi. Tarbiyachi bolalarga
qurish materiallarining qismlari nomini m ashg‘ulot paytidagina emas,
100
balki m ashg‘ulotdan keyin ham, ularni yig‘ib qo‘yish jarayonida ham
tushuntirib, eslatib turadi.
Qurish-yasash jarayonida she’r, qo‘shiqlardan, ertaklar mazmunidan
(«Uch ayiq» ertagidan) foydalanish bolalaming qurish ishlariga b o lg an
qiziqishlarini yanada oshiradi, jarayonning qiziqarli bo‘lishiga olib
keladi. Shuningdek, qurish-yasash jarayonida ba’zi bolalarga amaliy
harakatlar orqali savollar berish mumkin. Agarda ayrim bolalar vazifani
bajarishga qiynalsalar yoki bu ishni uddalamasalar, u holda tarbiyachi
qilinadigan ishlami qaytadan tushuntirib beradi.
Bolalar bajargan ishlarni tahlil qilishda bu ishlaming toza va
to ‘g ‘riligi ko‘rsatib o ‘tilibgina qolmay, balki barcha jarayon, ya’ni
namunani qanday к о ‘rib chiqishgani, material qanday tanlangani, ayrim
harakatlar qanday bajarilganiga diqqat qilinadi. Tarbiyachi bu haqda
qisqa-qisqa gapirib o ‘tadi. Har bir m ashg‘ulotdan so‘ng bolalarga
qurilmani joy-joyiga qanday taxlashni, qanday joylashtirishni tizimli
ravishda k o ‘rsatib
o ‘tadi.
Shu
tariqa
qurish-yasashning
oddiy
qurilmalarini yasashda bolalar texnik malakalarga ega b o ‘ladilar.
Har bir mavzu, u bilan bog‘liq konstruksiya namunalar seriyasi
asosida borgan sayin murakkablashib boradi. Har bir m ashg‘ulot
tarbiyachi rahbarligida olib boriladi, ba’zi bir variantlami bolalar o ‘zlari
mustaqil
bajaradilar,
shu
orqali
o ‘zlarining
mustaqil
fikrlash
malakalarini rivojlantiradilar. Bolalar ba’zan o ‘zlari o ‘ylab qo‘ygan,
istagan narsalarini mustaqil yasashlari mumkin. Bundan maqsad - hosil
bo‘layotgan
malakalami
ijodiy
faoliyat asosida mustahkamlash,
mustaqil fikrlashga o ‘rgatish.
M ashg‘ulotda tarbiyachi biror bir qurilmani turli xil variantlarda
qurib ko ‘rsatadi, ushbu jarayonni amaliy ish
bilan bog‘lash uchun
o ‘yinchoqlardan ham foydalanadi. Bolalarga qurish materiallaming
qismlari nomini yaxshi o ‘zlashtirish uchun tarbiyachi m ashg‘ulotdan
keyin materiallami stolga birma-bir qo‘yib, ulami nomini aytadi.
Tarbiyachi qurish-yasash jarayonida bolalaming ishlarini to ‘g ‘ri
bajarishlarini, materialdan to ‘g ‘ri foydalanishlarini kuzatib boradi. Agar
u bolalaming biron bir xatosini ko‘rsa, u paytda qaytadan tushuntirib,
ko‘rsatib berishi kerak. Bolalaming ish faoliyatini tahlil qilganda
tarbiyachi faqatgina natijalam igina emas, balki bolalar namunani qanday
kuzatganliklari, materialni tanlab, ishni qanday bajara olishlarini ham
hisobga oladi.
Konstruktiv-texnik faoliyat m obaynida (tom yasash, qog‘ozlam i
taxlash, vint yordam ida detallam i birlashtirish va h.k.) bolalar narsa-
101
buyum larni ko‘zdan kechirish, tahlil qilish, o kzaro chog‘ishtirish,
umumiy va farqli tom onlarini ajratish, xulosa hamda um um lashm alar
chiqarish, ijodiy fikrlash k o ‘nikm alariga ega b o ‘ladilar. Tarbiyachi
bergan topshiriq shartini tushunib yetish, uni bajarish yoMlarini izlash
jarayoni esa ularni qurish-yasash y o ‘llarini o ‘rganishga undaydi, o ‘z
faoliyatini rejalashtirish va nazorat qilish, bir so ‘z bilan aytganda, o ‘z
faoliyatini tashkil etish haqida o ‘ylashga d a’vat etadi.
Dostları ilə paylaş: |