Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

2.Hozirgi zamon о‘quv vositalarining tavsifnomasi. 
Hozirgi zamon о‘qitish 
vositalariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
Natural (tabiiy) obyektlar.
Tabiiy obyektlarga sirasiga jonli va jonsiz tabiat 
obyektlari kiradi, о‘quvchilar ular bilan mashg‘ulotlarda tarqatma yoki nomoyish 
qilinadigan materiallar shaklda tanishadilar. Kо‘rgazmachilik – tabiiy obyektlarni 
tanlab olish yoki tabiiy obyektlarni о‘z ichiga tarkibiy qism qilib kiritgan turli 
qо‘llanmalarni loyihalashga qо‘yiladigan asosiy talablardan biri. 
Shu maqsadda о‘rganilayotgan tushunchalarning mazmunini ochib berish 
uchun kerak bо‘lgan ayrim tipik belgilarni aniq ifodalashga yordam beradigan 
obyektlar ajratib olinadi. Natural obyektlarning qо‘lyozmaligini kuchaytirish 
uchun turli kodlash usullari qо‘llaniladi: rangli, raqamli, harfli. Tabiiy obyektlarni 
о‘qitish jarayonida ular bilan ishlash uslublaridan asosiylari kuzatish va tajriba 
о‘tkazish hisoblanadi. Kо‘rgazmali qо‘llanmalar sifatida ishlatiladigan tabiiy 
obyektlar avvalo uning jihoz va moslamalariga maxsus ishlov berish zarur: ularni 
kesish, ayrim belgilarga maxsus rang berish qopqoqlarning qobig‘ida kо‘rish 
tuynuklarini ochish, ichki bо‘shliqlarni yoritish, lampa signal beruvchi о‘rnatish va 
xakazo. 

---

138 
О‘quv modellari, mulyajlar, maketlar.
Modellar tabiiy obyektlarning sun’iy 
kо‘rinishi bо‘lib, ularning muhim sifatlari, aloqalari va munosabatlarini qayta 
takrorlaydigan о‘quv kо‘rgazmali qо‘llanmalar hisoblanadi. Orginal obyekt (mikro 
va makro obyektlar) xususiyatlarini kо‘rsatishda shartlilik (ramziylik)ka amal 
qilinadi, razmerni kattalashtirish yoki kengaytirish orqali obyekt qurilmasi sxema 
tarzida aks ettiriladi. Modellarning eng keng tarqalgan tipik turlari bu moddiy 
(predmet) modellardir. Modellar о‘z hajmiga ega yoki tekis modellarga bо‘linadi. 
Ularning oralig‘ida relyef jadvallar joylashgan. Hajmga ega modellar tarkibiy 
qismlarga bо‘linishi mumkin (mufta va о‘zagi (atom yig‘indisi bilan)), qismlarga 
bо‘linmaydigan, qimirlamaydigan, (belgilash komplekti) va harakatlanuvchi (ichki 
yonish dvigateli, nasos) bо‘ladilar. Hajmga ega bо‘lgan modellar sirasiga mulyaj 
va maketlar kiradi. Ular ham umumta’lim ham texnika fanlarini о‘qitish jarayonida 
qо‘llaniladi. Mulyaj (maket)lar deya biz shunday obyektlarni aytamizki, ular 
moddiy obyektlarga aynan о‘xshatib yaratilgan qо‘llanmalardir. 
Mulyaj va maketlar atrof-muhit hodisalari predmetlarning tashqi belgi va 
xususiyatlarini о‘rganishda qо‘llaniladi. Modellar о‘rganilayotgan obyektlarning 
ichki qurilmasi va harakatlanish tamoyili, mashina va mexanizmlarning 
kinematikasini о‘rganilayotgan vaziyatlarda boshqa aloqalar va munosabatlar 
mazmunining ham о‘rganilishiga imkoniyat beradi. 
О‘quvchilarga taqdim etiladigan model va mulyaj (maketlar)lar ham xuddi 
tabiiy obyektlar singari demokratsion va tarqatma qо‘llanmalarga bо‘linadi. Turli 
xil modellarni loyihalashtirishda bu turdagi о‘qitish vositalarining funksiya va 
didaktik imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda umumiy pedagogik-ergonomik 
talablarni ilgari surish mumkin, ya’ni, axborotlashgan, о‘quv jadvalini faoliyatning 
aniq usullariga adekvantlik (о‘rganish, qabul qilish plakat, sxema, diagramma, 
grafik va boshqalar) aniq bir tushuncha, kо‘nikma va bilimlarni shakllantirishda 
qо‘llaniladigan tekis moddiy о‘qitish vositasidir. О‘quv jadvali aniq va 
kо‘rgazmali holda о‘rganilayotgan obyekt haqida ilmiy axborot beradi. Jadvallar 
turli xil bо‘ladi. Kompozitsion – rasm va fotosuratlar;
Grafikli: (chizma, diagramma, sxema va boshqalar); 

---

139 
Belgili – ramziy formula, harf va sо‘zlar bilan ifodalanuvchi. Sо‘nggi paytda 
elektrlashgan jadvallar keng qо‘llanilmoqda, ya’ni, stendlar, xavfsizlik oid 
texnikalar. 
О‘qitish vositalari orasida oxirgi paytda eng kо‘p qо‘llanilayotgan vositalar – 
bu plakatlardir. Plakatlar - quyidagi talablarga javob berishi shart. 

plakatning mazmuni о‘rganilayotgan mavzuga oid bо‘lishi; 

plakatda ifoda etilgan chizma yetarli darajada katta va uzoqdan ham kо‘ra 
olish imkonini berishi kerak; 

plakatdagi obyektalr tabiiy holatlarida kо‘rsatishi shart; 

plakatda tasvirlangan chizmalarning qismlari masshtab mutanosibli 
asosida berilishi kerak; 

eng e’tiborga loyiq qismlar alohida (boshqa) rang bilan ajratib kо‘rsatilishi 
lozim. 
Ekran va ekran – tovushlik о‘qitish vositalari h
ozirgi zamonda juda keng 
tarqalgan о‘qitish vositalaridandir. Bu о‘qitish vositalariga qо‘yilgan talablar eng 
avvalo ularning mavzuga oid, ikkinchidan, sifatli bо‘lishidir. 
Diopozitiv (slayd) – bu harakatlanmaydigan о‘qitish ekran vositasi. 
Diopozitiv aks etgan chizma va rasmlar odatda plakatdagidan yaxshi qabul 
qilinadi. 
Diopozitiv – bu juda qulay о‘qitish vositasi, chunki о‘qituvchi yordamida 
materialning qismini yoki bir kadrni alohida kо‘rsatish mumkin. Har bir kadr tо‘liq 
bir informatsiyaga ega. Diafilm ham harakatlanmaydigan ekran vositasidir. Bu 
qо‘llanmalarning uslubiy g‘oyasi mualliflarining kadrlar ketma-ketligini 
taminlanishiga 
e’tibor berishlaridir. Kadrlarning ketma-ketligi о‘zgarsa 
informatsiyaning qabul qilinishida mazmun buzilishi rо‘y beradi. Diafilmlarni 
qо‘llashdagi qiyinchilik – ulardagi axborotning kо‘pligi va ularning qabul qilib 
olish uchun vaqtning yetmasligidir.
Bu qiyinchilik darsda diofilmlarning ayrim fragmentlarini (bо‘laklarini) 
kо‘rsatish orqali yengillashtiriladi. 

---

140 
Sо‘nggi yillarda о‘quv filmlari ishlab chiqarilmay qо‘ydi. Ularning о‘rnini 
о‘quv video yozuvi, informatsiyani aks ettiruvchi ekran – tovushli vositalari kino, 
radio, televidiniya, videofilm va diopozitivlar egalladi. 
Video yozuvini qancha lozim bо‘lsa, shuncha marta takrorlanish mumkin, 
vaqt kо‘rsatkichi asosida kerakli informatsiyani yozish mumkin. Videokamera 
yordamida yozib olish juda katta imkoniyatni ochib beradi. Kelajakda 
о‘qituvchilarni tayyorlash va ular malakasini oshirish maqsadiga xizmat qiluvchi 
video yozuvi tizimlari chiqiladi. 
О‘quv materialini mustaqil о‘rganishda о‘quv yozuvlarini katta ahamiyatga 
ega. 
О‘quv asboblari, moslamalari, laboratoriya asoslari tizimning о‘ta ahamiyatli 
bо‘lgan qismini tashkil qiladi. Eng, avvalo, u yoki bu asbob nima uchun xizmat 
qilishini aniqlaylik. 
Trenajerlar – texnika vositalarining alohida guruhiga kiradi. Trenajerlar 
mehnat ishlab chiqarish sharoitlarini imitatsiya (о‘xshatish) qiladi.
Trenajyorlar uch guruhga bо‘linadi: 

Avtomobil va ximiyaviy ishlab chiqarish texnologiyasini trenajerlari 
(modellashtirish yordamida о‘rganiladi). 

Aniq bir intelektual faoliyat bilan bog‘liq bо‘lgan trenajerlar. Masalan: 
trenajer imitatorlar, stanoklarni naladka qilish imkonini beruvchi trenajerlar. 

Biror bir xarakatlanish kо‘nikmasini hosil qilish uchun trenajerlarning 
alohida turi qо‘llaniladi. Masalan: metalni aralash, detallarning figurali qilib 
yasalishi uchun xizmat qiluvchi trenajerlar.