Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika unversiteti “Ona tili o‘qitish metodikasi ” fanidan

 
 

---

9 
2. Boshlang`ich sinf ona tili darslarida so’z yasalishi ustida ishlash .
Morfemalarning qo’shilishi bir-biriga ta’sir qiladi, bundan tashqari, ko’pgina 
o’zak va so’z yasovchi qo’shimchalar ko’p ma’noli. SHunga qaramay, ko’p 
so’zlarning leksik ma’nosini uning morfemik tarkibiga qarab aniqlash qiyin, bu 
maqsadda so’zni morfemalarga ajratishdan foydalanishga to’g’ri keladi.
O’quvchilar so’zning morfemik tarkibini va so’z yasalishini o’rganishlariga qarab, 
so’zni morfemalarga ajratishdan ongli foydalana boshlaydilar. Ular yasama 
so’zlarning leksik ma’nosini so’zlarning semantik o’xshashligiga qarab bilib 
oladilar.So’zning leksik ma’nosini aniqlash maqsadida uni morfemalarga ajratish 
til haqidagi fanda o’zining nazariy asosiga ega.Morfema – so’zning eng kichik, 
bo’linmaydigan ma’noli qismi. 
6
Morfema ikki turga bo’linadi: 
1.
O’zak morfema – so’zda albatta qatnashadigan va leksik ma’no anglatadigan 
morfema. 
2.
Affiksal morfema – mustaqil holda leksik ma’no anglatmay, so’zning leksik 
va grammatik ma’nolari shakllanishi uchun xizmat qiladigan morfema. 
Masalan, 
gullarni, gulla 
so’zlaridagi 
gul – 
o’zak morfema, 
-lar, -ni, -la 
affiksal morfemadir.
Affikslar (qo’shimchalar) ikki turga bo’linadi:
1. So’z yasovchi qo’shimchalar. Ular so’zning leksik ma’nosini 
shakllantirish uchun xizmat qiladi. Masalan, 
bog’bon, paxtakor, gulzor, ishchi 
so’zlaridagi 
-bon, -kor, -zor, -chi 
so’z yasovchi affikslardir. 
2. SHakl yasovchi qo’shimchalar. Bu qo’shimchalar so’zlarni grammatik 
jihatdan shakllantirib, turli grammatik ma’nolarni ifodalaydi. Masalan, 
maktablarimizni 
so’zida 
-lar, -imiz, -ni 
shakl yasovchi qo’shimchalar bo’lib, 
-lar 
ko’plik ma’nosini, 
-imiz 
egalikning I shaxs ko’plik ma’nosini, 
-ni 
tushum kelishigi 
ma’nosini ifodalaydi.
7
So’zlarning morfemik tarkibi ustida ishlashning ahamiyati va shunga mos 
ravishda o’qituvchining vazifalariga quyidagilar kiradi: 
1. So’zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o’quvchilar so’zning leksik 
ma’nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib oladilar. Bunda 
o’qituvchining vazifasi o’quvchilar so’zlarning leksik ma’nosi va morfemik tarkibi 
bir-biriga bog’liqligini bilib olishi uchun eng qulay sharoit yaratish, shu asosda 
ularning lug’atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish 
hisoblanadi.
6
J. G‘. Yo'ldoshev, S. A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari.— Т.: “O'qituvchi”, 2004.
7
K. Qosimova. Boshlang'ich sinflarda imlosi qiyin so'zlarni o'rgatish. — Т.: 2002

---

2. So’z yasalishi haqidagi elementar bilim ham o’quvchilarning tilimizning 
yangi so’zlar bilan boyishining asosiy manbasini tushunishlari uchun muhimdir. 
Yangi so’z tilda mavjud bo’lgan morfemalardan, ma’lum usul va modellar asosida 
vujudga keladi (yasaladi). So’z yasalishini kuzatish o’quvchilarda so’zga faol 
munosabatni shakllantirishga ijobiy ta’sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini 
tushunishga olib keladi. 
3. So’z yasalishi asoslari bilan tanishish o’quvchilar lug’atini atrof-muhit 
haqidagi bilimlar bilan boyitishga imkon beradi. Predmet, jarayon, voqea-hodisalar 
haqidagi tushunchalar so’z bilan ifodalanadi. So’zlar o’rtasidagi ma’no va tuzilish 
jihatidan bog’lanishni belgilash o’zaro munosabatda bo’lgan tushunchalar 
o’rtasidagi bog’lanishga tayanadi (masalan, 
traktor v
a 
traktorchi 
so’zlari o’zaro 
munosabatda bo’lgan tushunchalar, shu tufayli ma’no va tuzilishiga ko’ra 
bog’langan).O’quvchilar so’zlarning ma’no va tuzilishiga ko’ra o’zaro 
munosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-muhitda mavjud bo’lgan predmetlar, 
jarayonlar, voqealar o’rtasidagi bog’lanishni chuqur tasavvur etadilar, biladilar.
4. 
So’zda 
morfemaning 
ahamiyatini 
anglash, 
shuningdek, 
qo’shimchalarning semantik ma’nosini bilish o’quvchilarda nutqning aniq
 
shakllanishiga ta’sir etadi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilarning so’zning leksik 
ma’nosini tushunibgina qolmay, kontekstda aniq qo’shimchali so’zlardan ongli 
foydalanishlarini ham o’rgatish hisoblanadi. 
5. So’zning morfemik tarkibini o’rganish imloviy malakalarni 
shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Fonetik tamoyil yangi o’zbek 
imlosining yetakchi tamoyili bo’lib, bunga binoan so’zlar va ularning tarkibiy 
qismi (o’zak va qo’shimchalar) ko’proq talaffuziga muvofiq yoziladi. O’zak va 
qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik, 
so’z yasalishiga oid, grammatik bilimlarni maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab 
qiladi. SHuning uchun so’zning morfemik tarkibini o’rganishning muhim 
vazifalaridan biri o’zak va qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini shakllantirish 
uchun zarur bo’lgan bilim va ko’nikmalar asosini yaratish hisoblanadi. 
6. So’zning morfemik tarkibini o’rganish o’quvchilarning aqliy qobiliyatini 
o’stirishda, xususan, til birligi sifatida so’zni ongli bilib olish uchun zarur bo’lgan 
maxsus aqliy ko’nikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O’qituvchining 
vazifasi ta’lim jarayonida bilimni o’zlashtirish bilan o’quvchilarda aqliy faoliyatni 
o’stiradigan, analiz, taqqoslash ko’nikmalarini shakllantiradigan sharoit yaratish 
hisoblanadi.