Novruzlu Aytac Bahəddin qızı “ Ekspert sistemləri üçün bilik bazasının hazırlanması”

1.4 Ekspert sistemlərin layihələndirilməsi mərhələləri  
Ekspert sistemlər qurularkən 6 layihələndirmə mərhələsindən keçir.
1. İdentifikasiya mərhələsi ( İdentification stage) 
1.1 İştirakçıların identifikasiyası 
1.2 Problemin identifikasiyası 
1.3 Resursların identifikasiyası 
1.4 Məqsədlərin identifikasiyası 
2. Konseptualizasiya mərhələsi ( Conceptualization stage) 
3. Formalaşdırma mərhələsi ( Formalization stage ) 
4. İcra mərhələsi ( İmplementation stage ) 
5. Yoxlama mərhələsi ( Testing stage ) 
6. Təcrübi istismar mərhələsi ( Prototype stage ) 
Sxem 1.4. Ekspert sistemlərin struktur sxemi 
İdentifikasiya
Konseptualizasiya
Formalaşdırma
İcra
Yoxlama
Təcrübi
istismar

---

27 
Identifikasiya - ekspert sistemlərdə bilik əldə etmənin ilk mərhələsidir və problemin 
vacib aspektləri ilə xarakterizə olunur. Burada məsələlər, işin məqsədi, ekspert və 
istifadəçi 
tipləri müəyyən edilir. Bu mərhələyə iştirakçının, problemin 
xarakteristikasının, resurs və məqsədlərin identifikasiyası altmərhələləri daxildir. 
Onları ayrı-ayrı nəzərdən keçirək. 
İştirakçı identifikasiyası – Biz bilik əldə etməyə başlamazdan öncə ilk növbədə 
iştirakçıları və onların rollarını qeyd etməliyik. Bu adətən sahə eksperti və bilik 
mühəndisi arasındakı qarşılıqlı əlaqədir. Burada həmçinin bir neçə ekspert və bir neçə 
mühəndis də ola bilər 
Problem identifikasiyası – Eksperti və mühəndisi seçdikdən sonra artıq onlar nəzərdə 
tutlan problemi müəyyən etməyə davam edə bilərlər. Buraya müxtəlif problem 
aspektləri, onların tərif və xüsusiyyətləri, alt problemləri üzrə qeyri-rəsmi fikir 
mübadiləsi daxildir. Məqsəd problemi və onu dəstəkləyən bilik strukturunu 
xarakterizə etməkdir. Bununla da, bilik bazasının təkmilləşdirilməsi başlaya bilər. 
Resursların identifikasiyası – Bilikləri çixarmaq, sistemi tətbiq etmək və yoxlamaq 
üçün bilik mənbələrinə ehtiyac var. Tipik resurslar bilik mənbələri, vaxt, kompüter 
qurğuları və pul sayılır. Ekspert üçün əvvəlki problem həllərindən qazanılmış 
təcrübələr, nümunələr və sahə üzrə dərsliklər, bilik mühəndisi üçün ekspert sistemin 
qurulmasında lazım olan instrumental alətlər və təqdimatlar resursdur. ES-in 
işlənilmə və tətbiq vaxtı bir qayda olaraq bir ildən çox davam edir. Əgər lazımi qədər 
maliyyə vəsaiti ilə təmin olunmazsa, bu zaman yeni sistemin yaradılması deyil, 
əvvəlki sistemin yenidən adaptasiya olunması daha məqsədəuyğun sayılır. 
Məqsədlərin identifikasiyası – Sahə eksperti sistemin qurulmasının məqsəd və 
hədəflərini əsasən problemin identifikasiyası altsistemində müəyyən edir. Hədəfi 
problemin müəyyən olunmuş məqsədlərindən ayırmaq faydalıdır, çünki arzu edilən 
və iqtisadi-texniki baxımdan mümkün olan yanaşmaların xarakterizə olunmasında 
məhdudiyyətlər yarana bilər. 

---

28 
Konseptualizasiya mərhələsi –Əsas anlayışlar və münasibətlər artıq identifikasiya 
mərhələsində qeyd olunmuş sayılır və konseptualizasiya mərhələsində aydın şəkildə 
yerinə yetilir. İnstrumental vasitələri seçilir, əsas anlayışlar formalaşdırılır, biliklərin 
təqdim və təsvir olunma üsulları müəyyən edilir. Habelə, həll metodları və 
manipulyasiya vasitələrinin qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Bilik mühəndisinin 
əsas anlayış və münasibətləri diaqramlaşdırma qabiliyyətinə malik olması olduqca 
önəmlidir. Konseptuallaşdırma prosesinə başlamadan öncə aşağıdakı sualları 
cavablandırmaq lazım gəlir. 
 Nə tip verilənlər mövcuddur? 
 Nə verilib və hansı nəticə çıxa bilər? 
 Çox istifadə olunan hansı fərziyyələr var? 
 Hansı proseslər problemin həllinə cəlb olunmalıdır? 
 Hansı məhdudiyyətlər var? 
 Hansı strategiyalar mövcuddur? 
 Həmin sahədəki obyektlər necə əlaqələndirilib? 
 İnformasiya axını nədir? 
 Hansı həll metodlarından istifadə etmək lazışdır? və s. 
Formalaşdırma mərhələsi –Bu prosesə konseptualizasiya mərhələsində seçilmiş əsas 
anlayışların təqdimat üsulu, bilik mühəndisinin təklif etdiyi formal dildə bilik axını, 
alt problemlərin təsvir olunma formaları daxildir. Formallaşdırma zamanı bilik 
mühəndisi işlənilən məsələ üçün problem növləri və mövcud təqdim olunmuş alətlər 
haqqında ekspertə məlumat verməklə mühüm vəzifə icra edir. Bu zaman biliklərin 
təqdim olunmsı, manipulyasiyası və interpretasiyası üsulları təqdim olunur. Qeyri- 
formal təcrübə vasitəsilə bilik üzrə mühəndis nəticə əldə edəcəyinə inanarsa, bu 
zaman ekspertlə birlikdə tələbləri yerinə yetirmək üçün prosesi davam etdirir. 
Mərhələnin sonunda artıq təqdim olunacaq bütün məlumatlar qeyd olunmuş sayılır. 
Formalaşdırılma tapşırığına əsasən problemin şərtləri həllin bütövlükdə yerinə 

---

29 
yetirilməsini tələb edən xassələr şəklində verilir; mümkün namizəd həllər verilmiş 
şərait və məhdudiyyətlərə qarşı yaradılır və yoxlanılır. Spektrin törəməsi nəticəsində 
ortaya çıxan tapşırıqlar adətən bunlar olur: interpretasiya, diaqnostika, monitorinq, 
nəzarət və təmir. Planlaşdırma və dizayn formalaşdırmanın sonunda həyata 
keçiriləcək tapşırıqlardır. 
Icra mərhələsi – Bu mərhələdə artıq biliklər bazasının doldurulması tam həyata 
keçirilir, növbəti mərhələlərə ötürülməsi lazım olan son məhsul alınır. Daxil edilmiş 
xüsusi nəzarət olunan biliklərə əsasən proqramın yazılışı üçün lazım olan bütün 
komponentlər tamamlanır. Yaradılmış prototip aktual məsələlərin həllində əlverişli 
olmalı, həmçinin istifadə olunduğu zaman səmərə gətirməlidir. Əgər qeyd olunan 
biliklər kifayət etməzsə, bilik mühəndisieffektiv nəticə almaq üçün prototipin 
həcmini artırılmalı ola bilər.
Yoxlama mərhələsi – Son məhsul alındıqdan sonra onu tətbiq etmək üçün hazır 
prototipi qiymətləndirmək lazım gəlir. Bunun üçün də hər bir proqramın yığılması 
başa çatdıqdan sonra yoxlama mərhələsi olur. Sistem bilik bazası və nəticəçıxarma 
mexanizmindəki əksiklikləri müəyyən etmək üçün bir neçə dəfə testdən keçirilir. Zəif 
təqdimata səbəb olan əsas elementlər - Giriş/Çıxış xüsusiyyətləri, çıxarış qaydaları, 
strategiyaya nəzarət və istifadə edilmiş test nümunələridir. Test nümunələrinin 
eynicinsli olması nəticənin öyəkaçan formada olmamasına gətirib çıxarır. Ən çox 
səhv isə adətən giriş-çıxış qaydalarında olur, çünki bəzən çıxış məlumatları ekspertə 
aydın olmaya bilir. Və sistemdə yazılmış qaydaların asılılıq uçotunun olmamasından 
irəli gələn səhvlik meydana çıxır.
Təcrübi istismar mərhələsi – Artıq testləşdirmədən keçən proqramın istismara 
verilməsilə onun istifaçinin tələblərinə nə dərəcədə uyğun olduğu yoxlanılır. 
Istifadəçi sistem ilə rahat dialoq quraraq istifadəsində heç bir çətinliklə qarşılaşmazsa, 
tələbə uyğun prototipin hazırlandığı formal olaraq açıqlanır. Əgər sistemdən hər hansı 
narazılıq olarsa, istənilən nəticə əldə olunanadək prototipin artırılması, qaydaların 
əlavə edilməsi, sınaq yoxlamaları həyata keçirilir.

---

30 
Ekspert sistemlərin inkişafında ən böyük əngəl fərqli quruluşdakı biliklərin sistemə 
daxil edilməsi ən effektiv vasitənin tapılmasıdır. Bir çox proqramların müxtəlif 
proramlaşdırma dilləri ilə yazılması mümkün olsa da, ekspert sistemlərin qurulması 
zamanı bu sahə üzrə xüsusi yazılmış dildən istifadə bu prosesi olduqca tezləşdirə 
bilər. Bu proqramlaşdırma dillərinin bir sıra fərqləndirici xüsusiyyətlərə malik 
olmalıdır :
 Böyük və qarışıq sistemlərdə istifadə olunacaq informasiyanı təsvir etmək; 
 Bütün sistemi məşğul etmədən lazımi hissədə dəyişiklik etmək üçün onu kiçik 
hissələrə ayıra bilmə; 
 Sistemlə interaktiv olaraq əlaqə yaratmaqçün çeviklik; 
 Sistemin işləməsində lazım olacaq kodların daxil etmə; 
 Sistemin strukturuna nəzarət edə bilmə və s.