Novruzlu Aytac Bahəddin qızı “ Ekspert sistemləri üçün bilik bazasının hazırlanması”
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tədqiqat işinin strukturu.
- I FƏSİL. EKSPERT SİSTEMLƏR VƏ ONLARIN LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİ MƏRHƏLƏLƏRİ 1.1 . Süni intellektin tarixi və İntellektual Sistemlər
|
Tədqiqat işinin elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir:
• Ekspert sistemləri üçün bilik bazasının yaradılmasının nəzəri cəhətləri, biliklərin təqdim olunmasının modelləri, həmçinin biliklər bazasının mahiyyəti və quruluşu araşdırılaraq idarəetmənin yüksək formada yerinə yetirilməsini təmin edir. • Ekspert sistemləri üçün yaradılan bilik bazasının iqtisadiyyatda, tibbdə, o cümlədən digər perspektivli sahələrdə rolu və əhəmiyyəti müəyyən edilmişdir. • Ekspert sistemlərinin praktiki olaraq müəssisələrdə tətbiq olunması işin effektivliyini və ekspertizanın keyfiyyətini artırmaqla yanaşı, mütəxəssislərin kvalifikiasiyasınının da yüksəlməsinə müsbət təsir göstərir. • Tədqiqat işinin strukturu. Dissertasiya işi abreviatura, giriş, 3 fəsil, nəticə, istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı, annotasiyadan ibarət olmaqla kompüter yazısı ilə 83 səhifədən ibarətdir. İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısında azərbaycan, rus və ingilis dillərində olan mənbələr, həmçinin məlumat əldə edilmiş internet resursları göstərilmişdir. 6 I FƏSİL. EKSPERT SİSTEMLƏR VƏ ONLARIN LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİ MƏRHƏLƏLƏRİ 1.1 . Süni intellektin tarixi və İntellektual Sistemlər Süni intellekt - Sİ (Artificial İntellegence - Aİ) dedikdə, yaradılmış elə sistemlər nəzərdə tutulur ki, insan məntiqini əvəz edə, insan zəkasına uyğun məsələrin həllini və qərar qəbulunu həyata keçirə bilsin. Süni intellekt maşınların nümayiş etdirdiyi intellektdir, insanın düşüncəsini analiz etmə qabiliyyətinə malikdir. Onun yaranmasında riyaziyyat, linqvistika, kompüter elmləri, süni psixologiya elmlərindən istifadə olunub. Süni intellektə əsaslanan qurğuların son dövrlərdə yaranmasına baxmayaraq bu sistem hələ qədim zamanlardan meydana çıxmışdır. Bu sistemlərin əsası sillogizm- nəticələr nəzəriyyəsinin əsasında Aristotel tərəfindən qoyulmuş, daha sonralar bunun üzərindən 13-cü əsrdə məntiq aparatı yaradılmışdır. Ümumi olaraq isə, müasir süni intellekt bir elm sahəsi olaraq yarım əsrlik tarixə malikdir və bu anlayış 1956-cı ildə ABŞ-ın Stenford Universitetində Con Makkarti tərəfindən işlədilmişdir. O LİSP proqramlaşdırma dilinin yaradıcısı olmaqla bərabər ALGOL proqramlaşdırma dilinin hazırlanmasında da yaxından iştirak etmişdir. Eyni dövrdə Nyuell və Saymon da bu sahədə öz elmi tədqiqat işlərini təqdim etmişlər. Daha sonra Lütfi Zadənin “Qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-səlis məntiq” ideyaları diqqəti cəlb etmiş, bu sahədə elmi işləri çap olunmuşdur. Ümümilikdə isə Lütfi Zadə elmdə və istehsalat sahəsində mühüm olan 6 əsas nəzəriyyənin banisidir. Dünya elmində inqilab sayılan qeyri-səlis çoxluq nəzəriyyəsi ikili çoxluq anlayışına yeni ifadə vermişdir. 1965-ci ildən sonra isə “Neyron Şəbəkələr”, “Təkamül prosesləri”, “Qeyri səlis sistemlər” işlənib hazırlanmışdır. Süni intellekt bir elm kimi EHM-lərin yaradılması ilə inkişaf etməyə başlamışdır. Bütün dövri ləngimələrə baxmayaraq, 20- ci əsrin sonunda süni intellekt sahəsində bir sıra nailiyyətlər əldə edildi. Bu elmin 7 başlıca problemi elə maşınlar yaratmaqdır ki, onlar çətin vəziyyətdə insan kimi mühakimə yürüdə bilsin, qeyri-müəyyənlik şəraitində qərar qəbul etməyi bacarsınlar. Süni intellektin inkişafında əsas istiqamət qurğuların və cihazların xarici intellektləşdirilməsi, verilənlər bazaları üçün bilik emal edən altsistemlərin yaradılmasıdır. Süni intellekt bir elm sahəsi kimi qəbul olunduğu dövrdən başlayaraq inkişafını 2 istiqamətdə apardı. Bu istiqamətlərdən biri neyrokibernetika idi. Onun da əsasında elə bir ideya dayanırdı ki, o ideyaya görə öz-özünə düşünə bilən hər bir qurğu insan beyninin quruluşuna bənzəməli idi. Bu neyronlara analoji yaranan sistemlər də neyroşəbəkələr adlanırdı. 80-ci illərin ortalarında VI nəsil kompüterlər yaradıldı və onlar da öz növbəsində neyrokompüterlər adlandırıldı. Onların əsas vəzifəsi obraz tanıma idi. 70-ci ilin əvvəllərində riyazi-məntiq metodlari, onun ardınca proqramlaşdırma dili olan PROLOG və nəhayət 70-ci ilin ortalarında biliklərə əsaslanan ekspert sistemlər yaradıldı. Süni intellektin əsas fərqləndirici cəhəti diqqətin biliyə yönəldilməsidir. Süni intellekt tədqiqatında başlıca problem biliklərə əsaslanma, öz-özünü öyrətmə, planlaşdırma, proqnozlaşdırma, təbii dildə bilik emal etməklə dialoq rejimində manipulyasiyanı həyata keçirməkdir və buraya statistik metod, hesablama intellekti, ənənəvi simvol intellekti, riyazi optimallaşdırma, logistika kimi yanaşmalar daxildir. İnsandan fərqli olaraq maşınlar intellekti modellər yox, qayda və məlumatlar toplusu kimi qəbul edir, həmçinin insanların informasiyanı yadda saxlaması və geri çağırması modellərlə həyata keçirilirsə, maşınlarda bunu alqoritmlər yerinə yetirir. İnformasiya mütəxəssisləri iddia edir ki, 2025-ci ilə qədər paralel olaraq fəaliyyət göstərən neyronların hesablama gücü saniyədə 10 kvadrilyona (1.000.000.000.000.000 = 10 15 ) bərabər olacaq. Süni intellektin tətbiq olunduğu sahələrdən danışarkən qeyd etməliyik ki, hüquq, maliyyə, istehsalat, təhsil, tibb sahələrində müxtəlif texnologiyalardan istifadə olunur. Günümüzdə bunlardan ən məşhuru tibb sahəsində istifadə olunan İBM Watson texnologiyasıdır. Ondan əlavə təhsil sahəsində Mint və Turbo Tax kimi 8 proqram paketlərini də misal göstərmək olar. Ötən əsrin 80-ci illərindən etibarən süni intellekt artıq kommersiyalaşdırılmağa başlayıb. Hər il bu sahəyə ayrılan kapital qoyuluşları daha da artır, bunun nəticəsində ekspert sistemlər kimi özü öyrənən sistemlərə tələbat artır. 1985-ci ildən başlayaraq ayrı-ayrı ölkələrin bu sahədəki xərclərinə nəzər salsaq, siyahının ilklərində ABŞ, Qərbi Avropa və Yaponiyanı görərik ki, bu xərc də ümumi 350 milyon dollar təşkil etmişdir. 90-cı illərdə süni inellektin inkişafı sahəsində faiz nisbəti əvvəlki illərdəki kimi qalmış, lakin xərclərdə artım baş verərək, 12 milyard dollara bərabər olmuşdur. Həmin illərdə əldə olunan gəlirlər xərcləri 2 dəfə üstələmiş, təkcə ABŞ-da əvvəl 875 milyon, daha sonra isə 1 milyarda çatmışdır və bu göstərici hər ötən il 30 faiz artımla qeydə alınmışdır. Hal- hazırda Yaponiyanın avtomatlaşdırılmış sənaye sahələrinin hər 10 min işçisinə düşən robot sayı 1414-dür. Beynəlxalq Məlumatın Prosesdən Keçirilmə Federasiyasının(İFİP) rəhbəri Michael Hincheyə görə, süni intellekt maşın insanın ciddi şəkildə düşünüb qərar verməsini əvəz etməlidir və bu əvvəlcədən proqramlaşdırılmış bir iş olmamalıdır. Müasir informasiya sistemlərinin əsasını məhz süni intellekt, və eyni zamanda bunun bir hissəsi kimi çıxış edən İntelektual sistemlər təşkil edir. Hal-hazırda intellektual sistemlər süni intellektin 2 istiqamətin- Hard Computing və Soft Computing-in sintezi kimi inkişaf edir. Bütün ənənəvi süni intellekt Hard Computingə əsaslanıb. Burada ağır hesablamalar həyata keçirilir ki, bunlar da əsasən istehsal və idarəetmə sferalarında istifadə olunur, lakin qeyri- müəyyənlik və qeyri dəqiqlik bu istiqamətin maşın intellekti səviyyəsinin- MİQ ( Machine İntelligence Quotient) artırılmasını tələb edir. Soft Computing dedikdə , “yumşaq hesablamalar” nəzərdə tutulur ki, bu da süni intellektin altıncı mərhələsində, Lütfi Zadə tərəfindən 1994-cü ildə ciddi elmi tədqiqatlarla gerçəkləşmişdir. Burada Hard Computingdən fərqli olaraq, qeyri-müəyyənlik vəziyyətində effektiv hesablamalar aparmaq mümkündür. Buna görə də indiki dövrdə Soft Computing üzərində daha böyük işlər görülür. 9 İntellektual sistemlər süni intellektin bir hissəsi olmaqla bərabər, onunla paralel inkişaf edir. İntellektual sistemlər – Biliklər bazasına əsaslanan, nüvəsini biliklər təşkil edən, təbii dilə yaxın olan yüksək dil səviyyəsində (biliklərin təqdim olanma dili) işləmə bacarığına malik olan sistemlərdir. İntellektual sistemlər dedikdə ilk ağla gələn ekspert sistemlər və neyron şəbəkələrdir ki, bunlar da verilənlərlər bazalarına müraciəti və manipulyasını olduqca asanlaşdırır. Bu sistemlərin əsas vazifəsi məntiqi emalın hesablamadan üstün olduğu məsələlərin həllidir. Zaman keçdikcə süni intellektə əsaslanan ekspert sistemlər və neyron şəbəkələrin tətbiqi artmaqla yanaşı, həm də məhsuldarlıq da artır və eyni zamanda çətin məsəslərin həlli daha da asanlaşır. İntellektual sistemlərin əsasən istifadə olunduğu sahələrə nəzər salsaq, ilk sıralarda istehsal sahəsini görərik ki, onun da idarə edilməsi, planlaşdırılması və proqnozlaşdırılması bilavasitə bu sistemlərin üzərinə düşür. Bundan əlavə marketinq, menecment, ticarət, bank kimi sahələrdə da idarənin özəyini süni intellektə əsaslanan sistemlər təşkil edir. İntellektual sistemlər əsasında bir sıra proqram paketləri hazırlanmış və istifadəçilərə təqdim olunmuşdur ki, bunlara misal olaraq PRİZ, SPORA, MAVR proqram paketlərini göstərmək olar. PRİZ UTOPİST dilində yazıldığı halda, onun kimi işləyən SPORA DEKART dilində yazılmışdır. Bu paketlərlə işləmək üçün hər bir istifadəçi ilk növbədə proqramlaşdırılan dili öyrənməli idi. Lakin sonralar hər iki sistemdə proqramçının işi avtomatlaşdırılaraq, qeyri-prosedur dillərindən istifadə etməklə tərtib olundu. MAVR proqramında isə modelin qurulması elə əvvəlcədən avtomatlaşdırılmışdı. Bu o deməkdir ki, riyazi model avtomatik qurulurdu və layihələndirmə ilə məşğul olan istifadəçi sistemi öz dilində təsvir edə bilir, sadə menyudan istifadə edərək dialoq rejimində işləyə bilirdi. İntellektual proqram paketləri monosistemdir, yəni bu sistemlərlə iş zamanı biliklərdən istifadə edərək, məhdud sayda məsələ həll olunur, həmçinin ümümi məsələlər mütəxəssislər və altsistemlər arasında bölüşdürülmüş olur. Müasir intellektual proqram paketlərindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, bu paketlərdən istifadə edərkən proqramlaşdırma proseslərinə müdaxilə etməyə ehtiyac olmur, yəni proqramlaşdırmanı planlaşdırıcı-proqramlar həyata keçirir. 10 İntellektual sistemlər iqtisadi məsələlərin həllində testetmə, diaqnostika, məsləhət vermək üçün istifadə olunur. Bu sistemlər ekspertlə, bilik üzrə mühəndislə, biliklər bazaları və xüsusi proqram paketləri ilə daim əlaqədə olur. Müasir informasiya texnologiyalarına əsaslanan süni intellekt bir neçə intellektual sistemi özündə birləşdirir. Bu sistemlərdən birində mütəxəssis olmayan istifadəçilər peşə dilində işləyirlər, bu da təbii dilə olduqca yaxındır. Bu sistemlər İntellektual informasiya axtarış sistemləridir. Digər bir növündə tətbiqi proqramlar və riyazi metodlardan istifadə olunur. Son istifadəçilərin dialoq rejimində fəaliyyət göstərdikləri bu sistem Hesablama-məntiq sistemləri adlanır. Sonuncu süni intellektə əsaslanan sistemlər - Ekspert sistemlərdə məntiqi-linqvistik modellərdən istifadə olunur. Süni intellektin ən geniş yayılmış bu sistemi intellektual sistemlər arasında əsas yeri tutur. Süni intellektin indiki dövrdə bütün dünyada avtomatik proqramlaşdırma, neyron şəbəkələr, təbii dilin emalı, modelin və nitqin tanınması, ekspert sistemlər kimi geniş əhatəsi var. Sİ mövcud proqramlara daha mürəkkəb məlumatların təhlil olunması xüsusiyyətlərini əlavə edir. O köməkçi maşınların yardımı ilə problemin həllini insan zəkasına uyğun olaraq düşünən bir elm sahəsidir. Intellektual sistemlər həqiqətən də, insanın intellektinin xüsusiyyətlərini kompyuter alqoritmləri ilə sintez etmək bacarığına malikdir. Süni intellekt texnologiyasına ekspert sistemlər, təbii dildə emal sistemləri, robototexnika, nitqin anlaşılması və səsyazmaların tanınması texnologiyası, neyron hesablamalar, avtomatik proqramlaşdırma daxildir. Bu texnologiyalar içərisində əsas istiqamətlər aşağıdakılardır: Ekspert sistemlər Genetik alqoritmlər Neyron şəbəkələr Qeyri-səlis məntiq İntellektual agentlər 11 Son dövrlərdə “ Google”, “Amazon”, “Microsoft”, “Apple”, “Facebook” və “İBM” kimi qabaqcıl şirkətlər süni intellekt məsələləri üzrə əməkdaşlıq etməyə başlayıblar. Onlar güclərini birləşdirərək ortaq təşkilat yaratmaq niyyətindədirlər. Hansı ki, bu təşkilat süni intellektin istifadə olunmasi və tətbiq xarasteriskalarının araşdırılması üzərində işləyəcəklər. Süni intellektin belə sürətlə inkişaf etdirilməsində əsas məqsəd onun dünyanı transformasiya etmək bacarığına malik olmasıdır. Süni intellektin inkişaf etdirilməsi dedikdə, yeni işlənmə texnologiyası nəzərdə tutulur. Bu obraz tanınması, təbii dildə dialoq rejimi, ES-lər, intellektual sistemlərin, həmçinin proqram əlavələrinin hazırlanması texnologiyasıdır, o həm də proqramlaşdırmaya unikal yəni birmənalı yanaşma sayılır. Aşağıda qurulmuş cədvəldə süni intellektin əsas tədqiqat istiqamətlərinin klassik strukturu göstərilmişdir : |