Nuraliyeva xafiza otaevna

Klinik-rentgenologik o‘zgarishlariga qarab silikoz 3 bosqichga 
bo‘linadi. 
 I bosqichda. Rentgenogrammada o‗pkada tomirlar-bronxlar o‗zgarishlarga 
uchraganligi, bronxlarning ikkiga bo‗lingan qismi kengaygani, o‗pkada 1 mm 
hajmli (ko‗z bilan yomon ajrata olinadigan) tugunchalar borligi kuzatiladi. Bu 
davrda kasallar ko‗krak qisishi og‗rishi, jismoniy ish qilganda xansirash, 
balg‗amsiz quruq yo‗taldan shikoyat qiladilar. Tekshirishlarda o‗pka chetlarida 

---

58 
emfizema, bronxit alomati, ba‘zi vaqtda jismoniy ishdan keyin o‗pkada va yurak 
sohasida ayrim funksional o‗zgarishlar ma‘lum bo‗ladi. 
II bosqichda. O‗pkadagi o‗zgarishlar ancha rivojlangan bo‗ladi. O‗pka 
parenximasida diffuz o‗zgarish sezilarli darajada bo‗ladi. Qon tomir va bronxlar, 
jumladan deformatsiyasi rivojlangan ancha-muncha o‗zgarishlar kuzatiladi, o‗pka 
sathiga sochib tashlangandek diametri 2-4 mm li tugunchalar ko‗rinib turadi, 
emfizema rivojlangan bo‗ladi. Bu bosqichda bemorlar o‗pkada og‗riq, jismoniy ish 
boshlashdanoq nafas qisishi, balg‗amli yo‗taldan shioyat qiladilar. Rivojlangan 
emfizema, 
bir 
yoki 
ikki 
tomonlama 
fibroz, 
plevrit, 
yurak-o‗pka 
etishmovchiligining boshlang‗ich davri ro‗y-rost belgiladilar. O‗pka hajmi 
kengayadi, daqiqalik hajmi ortadi. Agar bunga o‗pka sili qo‗shilsa, SOE oshadi, 
o‗pkada silga xos o‗zgarishlar kuzatiladi, harorati subfibril darajada turadi, ishtaha 
pasayadi, bemor ishga uncha yaramay qoladi va hakozo. 
III bosqichda. O‗pkadagi tugunchalar miqdori va hajmi ko‗payadi, kichik 
tugunchalar bir-biriga qo‗shilib, kattaroq tuguncha (o‗smaga o‗xshash) hosil qiladi. 
Emfizema rivojlanib, deyarli o‗pkaning hamma sohasini egallaydi. Bemorlar sal 
jismoniy harakat qilganlarida ham, hatto bekor turganlarida ham nafas qisishidan 
azob chekadilar. Nafas qisishi kechasi zo‗rayadi, bemor qattiq yo‗talib, balg‗am 
tashlaydi. Uyqusizlik, lablarning ko‗karishi kuzatiladi. O‗pka sathida emfizema 
alomati va qattiqlashgan joylar aniqlanadi. Bu bosqichda o‗pka yuragi (cor 
pulmonali) rivojlanib, qon aylanishi buzilishi I-III darajaga etadi. Ko‗pincha 
silikozga o‗pka sili kasalligining og‗ir turi qo‗shiladi. Nafas qisishi, yo‗tal, ko‗krak 
qafasidagi og‗riq shu bosqichga xos xususiyatdir. Odatda, silikoz traxeya va bronx 
shilliq pardasining surunkali yallig‗lanishi bilan kechadi. Changlar orqali yuzaga 
keladigan nospetsifik kasalliklar: bronxit, traxeit, konyuktivit, teri to‗qimalarini 
yallig‗lantirib dermatit, ter va moy bezlari yo‗llarini berkitib qo‗yib, yiringli teri 
kasalliklarini keltirib chiqaradi. 
Pnevmokoniozlarning kelib chiqishi asosida o‗pka alveolalari devoriga 
o‗tirib qolgan chang zarrachalari atrofida biriktiruvchi to‗qimalarning paydo 
bo‗lishi yotadi. Alveolalargacha etib borishi xususiyatiga faqat mayda yoki kichik 

---

59 
dispersli changlargina egadir, shuning uchun ular o‗rta va katta dispersli 
changlarga nisbatan xavfli xisoblanadi. O‗rta va katta dispersli changlar yuqori 
nafas yo‗llarining shilliq qavatlarida ushlanib qoladi. Ultra kichik dispersli 
changlar esa havo muhitida broun harakatida bo‗lib muallaq holda suzib yuradi, 
shuning uchun ular ham o‗pka alveolalari devorida ushlanib qolmaydi. 
Nospetsifik changga oid patologiya - bular juda ko‗p uchraydigan qasalliklar 
hisoblanib, kelib chiqishi bo‗yicha bakterial genez tabiatiga egadir va kasallikning 
kelib chiqishida chang sharoit yaratib beruvchi omil rolini o‗taydi. Chang ta‘sirida 
kelib chiqadidag nospetsifik kasb kasalliklari: bronxitlar, laringitlar, faringitlar, 
anginalar, kon‘yuktivitlar, dermatitlar. 
Organizmga chang ta‘sir qilishi, uning quyidagi xossalariga bog‗liq: 
— kimyoviy tarkibiga, jumladan tarkibidagi ozod kremniy (II)- oksidning 
miqdoriga; 
— changning havodagi umumiy miqdoriga; 
— dispersligiga; 
— morfologiyasiga; 
— zichligiga; 
— biologik muhitda erishiga; 
— solishtirma og‗irligiga; 
— zarrachalarning elektr zaryadiga (musbat yoki manfiy). 
Bir qator kimyoviy moddalarning chang zarrachalari (berilliy, vanadiy, 
xrom, kadmiy va h. k) yuqori toksik xususiyatga ega bo‗lib, organizmga tushganda 
uni zaharlashi mumkin. 
O‗tkir toksik xususiyatli chang o‗pkaning surunkali o‗ziga xos bo‗lmagan 
kasb kasalliklariga olib kelishi mumkin (masalan: surunkali bronxit, traxeit, 
zotiljam, bronxial astma va h. k). 
Aralash changdan kelib chiqadigan pnevmokoniozlar — silikoantrakoz, 
silikosideroz va h. k., bunda kasallik belgilari chang tarkibidagi ozod kremniy (II)- 
oksidning miqdoriga bog‗liq. Changlarning ba‘zi turlari (hayvon mahsulotlari — 

---

60 
mo‗yna, jun, o‗simlik mahsulotlari — gul, xashak va h. k.) allergik hamda yuqumli 
kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Asbest changi organizmga kanserogen ta‘sir qiladi. Chang zarrachalarining 
nafas yo‗llariga kirish chuqurligi ularning disperslik darajasiga bog‗liq. Zarracha 
qanchalik mayda bo‗lsa, uning nafas yo‗llariga kirishi, shunchalik ko‗p va chuqur 
bo‗ladi. 
Changga doir patologiyalarning profilaktikasi quyidagi asosiy tadbirlarni o‗z 
ichiga oladi: 
- changlarga gigiyenik me‘yorlar ishlab chiqish va ishchi zonasi havosining 
changlanganlik darajasini nazorat qilishdir; 
- texnologik tadbirlar; ko‗pincha chang hosil bo‗lishiga doir texnologik 
jarayonlardagi ishlarni ho‗llash (ho‗llash usulida ishlov berish) foydalaniladi; 
- sanitar-texnik tadbirlar: chang hosil qiluvchi jixozlarni izolyasiyalash, 
xonalarga mahalliy va umumiy shamollatish moslamalarini o‗rnatish; 
- chang konsentratsiyasini REK miqdorigacha pasaytirishning imkoniyati 
bo‗lmagan taqdirda ishchilar shahsiy himoya vositalari bilan ta‘minlanishlari shart; 
- changga qarshi respiratorlar va shunga muvofiq maxsus kiyimlar beriladi; 
- ishlab chiqarish xonalarini muntazam tozalab turish yoki pnevmovositalar 
yordamida changlardan tozalash; 
- havo muhitining yuqori changlanganlik sharoitida ishlovchilar uchun ish 
tugaganidan so‗ng ishqoriy ingalyasiyalarni olish tavsiya etiladi; 
- ishchilarni har yili tibbiy ko‗riklardan o‗tkazib turish.