O’. Asqarova, Z. Qoraboeva, M. Samidjonova maktabgacha ta`lim metodologiyasi

Birinchi yo‘nalish tarafdorlari pedagogik jarayonning barcha unsurlari 
o‘zaro aloqada va ularni ajratish yaramaydi, degan dalilga tayanishadi, pedagogik 
tajribani yaxlit o‘rganish zarurligiga urg‘u berishadi. Biroq ular quyidagi holatni 
nazardan chetda qoldirishadi: pedagogik jarayon o‘zining bor munosabatlari bilan 
olib qaralganda pedagogika fani ob’ekti hisoblanadi. Ikkinchi yo‘nalish 
vakillari pedagogik jarayonning alohida unsurlari (metod, shakl va b.) 
o‘rganishga uringan holda bir narsani unutishadiki, o‘quv-tarbiyaviy ishlar 
tizimida yulib olingan hech bir vosita to‘liq hisoblanmaydi. 

---

76 
Bugungi kunning jiddiy metodologik muammosi - bu zamonaviy ta’limni 
pedagogik tadqiqotlarga oid ilmiy muammolarda ishonarli va samarali aks 
ettirishdir. 
Bajarilayotgan tadqiqotlarda uchraydigan umumiy kamchiliklar: 
- Mavzularning dolzarb pedagogik muammolar yechimiga 
qaratilmaganligi, ularda yangi, konseptual g‘oyalarning yo‘qligi; 
- farazlarning isbot talab qilmaydigan holatda noaniq ifodalanishi; 
- jiddiy xulosalarning yo‘qligi, ularning nazariy va amaliy jihatdan noaniqligi; 
- shablonlik (bir qolipdalilik) 
- tavsiyalarni amaliyotda qo‘llash imkoniyatlari yo‘qligi va boshqa 
cheklaydigan asosiy omillar; 
- malakaning yetarli emasligi; 
- tadqiqot metodlaridan to‘g‘ri foydalan bilmaslik va h.k. 
Zamonaviy pedagogik bilimlar sezilarli darajada shu kunga qadar tashkil 
topgan tushunchalarining an’anaviy tizimi girdobidan chiqib ketadi. Bunday 
sharoitda pedagogika fanining o‘z predmeti, chegarasi va xarakteri, ilmiy 
bilimlarni egallash, ularni amaliyotda qo‘llash kabi masalalarni yangicha talqinda 
qo‘ymoqda. Boshqacha qilib aytganda, metodologik muammolarni doktorlik 
dissertatsiyasi darajasida tadqiq qilshga ehtiyoj tug‘ilmoqda. Ular qatorida: 
- pedagogikada ilmiy fakt muammosi; 
- tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish texnologiyasi; 
- o‘qitish tarkibi, tuzilmasi va funksiyalarini ilmiy asoslash; 
- nazariya va amaliyot kabi fundamental tadqiqotlar ham o‘z yechimini 
kutyapti; 
Tadqiqot sifat-samaradorligi metodlarga bog‘liqligi sir emas. Pedagogik 
tadqiqotlar metodi arap pedagogik hodisalarning ob’ektiv mohiyatini to‘g‘ri 
ifodalasa, pedagogika predmetining o‘ziga xosligiga javob bersa, shubhasiz, 
ilmiy deb e’tirof etiladi. Shu jihatdan olib qaralganda, pedagogik tadqiqot 
metodlari uchun metodologik baho zarur bo‘ladi. Afsuski, ularni yoritishga 
bag‘ishlangan ishlar kam, borlari ham rus tilida, o‘zbek tilida bu soha bo‘yicha 
yirik pedagogik asar kam. 
Pedagogik tadqiqotlarning samaradorligi tadqiqotchining metodologik 
madaniyatiga to‘g‘ri proporsionaldir. Shu boisdan bu tushuncha integral sifat 
ko‘rsatkich hisoblanib, tadqiqotchidan o‘zida xususiy ilmiy faoliyatni tahlil
qilish ko‘nikmasini, ma’lum konsepsiya (nazariya)ni ilmiy asoslash va ijodiy 
qo‘llash qobiliyatini egallashni talab etadi. 
Aniq fanlar metodologiyasi umumiy metodologiyaga tayangan holda: 
1.Uning talablarini muayyan fan ob’ekti tashkil etadigan hodisa va 
jarayonlarni o‘rganishga tatbiq etadi; 

---

77 
2.O‘zida bilishning aniq ilmiy metodlari haqidagi nazariyani
o‘rganilayotgan hodisa va jarayon qonuniyatlarining o‘ziga xos jihatlari bilan 
bog‘liq holda mujassamlashtiradi. 
Pedagogika - boshqa rivojlangan fanlar qatori o‘zining alohida 
predmetiga, nazariy prinsiplariga ega va alohida tadqiqot metodologiyasi 
biluvga tortilgan ob’ektiv voqelikning o‘ziga xos xususiyatlari va 
qonuniyatlarini hisobga olgan holda qo‘llaydi. 
Metodologiyaga e’tiborning kuchayishi, kun tartibida turganligining ob’ektiv 
omillari mavjud: mamlakatimizda insonparvar demokratik huquqiy davlat 
zaminida kuchli fuqarolik jamiyati qurilmoqda va ta’lim tizimi jamiyat 
taraqqiyotiga mos holda tubdan yangilandi. Bu yangi modelning 
muvaffaqqiyati ko‘p jihatdan pedagogik tadqiqotlar natijasiga, umuman, 
pedagogika fanining rivojlanish darajasiga bevosita bog‘liqdir. 
Kasbiy rivojlanishdagi “akme” yoki kasbiy “akme”- shaxsning kasbiy 
rivojlanish jarayonida muayyan vaqt oralig’i uchun xos bo‘lgan u uchun eng 
yuqori daraja hisoblangan psixik holatdir. Kasbiy “akme” barcha kasbiy 
qobiliyatlarni safarbar etish, ro’yobga chiqarish, imkoniyatlarini maksimal tarzda 
namoyon etish, hayotining muayyan bosqichida ortiqcha zo’riqishlarsiz, inson 
imkoniyatlarining 
chegarasidan 
o’tmagan holda yutuqlarga erishishini 
ta’minlaydigan psixik holatdir. Inson tomonidan eng yuqori cho‘qqilarga
erishishining shakli sifatida kasbiy “akme” B.G.Ananev, A.A.Bodalev, 
A.A.Derkach, E.A Zazikin, E.A.Klimov, N.V.Kuzmina, A.K.Markovalar 
tomonidan o‘rganilgan va tavsiflab berilgan.Kasbiy “akme”- muayyan vaqt 
oralig‘idagi shaxsning kasbiy rivojlanishining kulminatsiyasi, eng qaynoq 
nuqtasidir. B.G.Ananev kulminatsiya deganda, inson tomonidan o‘zi uchun eng 
qadrli narsalarni ijod qilishda yuksak samaradorlikka erishish davrini tushunadi. 
Kulminatsiyaning bosqichlari esa, B.G.Ananevning fikricha, vaqt, faoliyat ko‘lami, 
kasbiy tayyorgarlik metodlariga bog‘liq bo‘ladi. Kasbiy rivojlanishdagi “akme” 
vaqtga ko‘ra kishining individ sifatidagi va shaxs sifatidagi “akme”siga mos 
kelmasligi mumkin. Insonning individ, shaxs va kasbiy faoliyat sub’ekti sifatidagi 
rivojlanishining “tig‘iz” payti turli davrlarda ro’y berishi mumkin. Har bir kishi o‘z 
hayoti davomida turlicha ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega bo‘lgan kasbiy 
“akme”ga erishishi mumkin.
Ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega kasbiy “akme”- alohida insonning eng 
yuqori darajadagi kasbiy muvaffaqiyatlari bo‘lib, hamkasblari va atrofdagilar 
tomonidan e’tirof etilgan, jamiyat uchun zarur bo‘lgan natija, me’yoriy darajani 
ortda qoldiruvchi ko’rsatkichdir. Mehnatning bunday natijasi odatda kasbiy 
mahoratni va undan kasbiy ijodkorlikka o’tishni ifodalaydi. Agar u kasbiy tajriba 
chegaralaridan chetga chiqsa kasbiy faoliyatga yangi vazifa, usul, texnologiya, 

---

78 
umuman yangi natijalarni olib kirish bilan birga kasb tajribasiga o’zining yangi 
individual ijodiy ulushini qo’shadi.
Ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy “akme” o‘zida ilg’or yutuqlar (nazariy 
g’oyalar va kashfiyotlar), alohida ijodiy topilmalar, novatorlik tajribasi va 
boshqalarni aks ettirishi mumkin. Ba’zan esa yirik muvaffaqiyatlar bilan bir 
qatorda ko’rsatkichlarning pasayishi, ijoddagi tanaffuslar, quyi darajadagi natija, 
faoliyatning sustlashishi va boshqalar kuzatilishi mumkin, biroq odatda insonlar 
haqida ular erishgan yutuqlarga qarab fikr yuritishadi.Shaxsiy ahamiyatga ega 
kasbiy “akme”- alohida kishining kasbiy muvaffaqiyatining eng yuqori darajasi 
bo‘lib, avval erishilgan natijalarni sezilarli tarzda ortda qoldirishdir. Mazkur 
yutuqlar hamkasblari tomonidan e’tirof etilmasligi mumkin, ammo kishining o’zi 
shu vaqt ichida professionalizm darajasiga erishishning maksimal imkoniyati 
sifatida anglanadi va baholanadi. 
Individual sub’ektiv ahamiyatga ega kasbiy “akme”- kishining o‘z ustidan 
g’alaba qozonishi, kuchlarini safarbar etishi, dastlab erishgan natijalaridan o’zib 
ketishi, o’zi uchun yangi hisoblangan professionalizm darajasiga ko‘tarilishi, 
kasbiy mahoratining rivojlanishi uchun ilg’or shart-sharoit yaratishda namoyon 
bo’ladi. Sub’ektiv ahamiyatga ega kasbiy “akme” hamma vaqt ham kasbdoshlar 
jamiyati tomonidan e’tirof etilmasa ham, mutaxassis uning imkoniyat va yangi 
yutuqlarini qanday baholashlariga befarq emas. 
Kasbiy “akme”ning yuqori cho’qqilarning miqdori, “tig’izliklar”, ko’tarilish 
darajasiga bir necha turlarini farqlash mumkin: 
Katta “akme”- insonning butun hayoti davomida erishgan eng asosiy 
muvaffaqiyati, avvalgi ko’rsatkichlardan o’zib ketuvchi kasbiy natijalarning 
tig’izlashuvi, kasbiy faoliyatdagi yutuqlardan iborat bo’lib, uni bir cho’qqili 
“akme” deb nomlanadi; 
- kichik “akme” –mutaxassisning kasbiy faoliyatdagi bir necha marotaba 
takrorlanadigan, katta “akme”dan avval ro’y beradigan muvaffaqiyat, ya’ni ko’p 
cho’qqili “akme”. 
Kasbiy faoliyatdagi “akme”lar bir-biridan quyidagi xususiyatlarga ko’ra farq 
qilishi mumkin: 
- muddati va vaqt chegaralariga ko’ra (kunlar, haftalar, oylar, ba’zan yillar) 
- masshtabi yoki ko’lamiga ko’ra (bir yoki bir necha kasbiy va ijtimoiy 
faoliyatni qamrab olishi). 
Kasbiy “akme” umumiy kasbiy rivojlanish jarayonidagi o‘rniga ko‘ra 
turlicha bo‘lishi mumkin: 
- kasbiy “akme” pasayish yoki turg’unlik davrlaridan keyin ( yashirin 
rivojlanayotganga o’xshab), ba’zan barqarorlashuvdan so’ng namoyon bo’lishi 
mumkin; 

---

79 
- kasbiy “akme”ning o’zi pasayishga, bo’shliqqa, rivojlanishdagi inqirozga 
sabab bo’lishi mumkin; 
- kasbiy “akme” yangi “akme”ning paydo bo‘lishiga, ko‘tarilish va 
innovatsiyalarga olib kelishi mumkin. 
Kasbiy “akme” bir-biridan ichki tuzilishiga ko’ra ham farq qilishi mumkin: 
- barqaror darajadagi kasbiy muvaffaqiyatlar, bir maromda davom etuvchi 
natijalar; 
- “sakrash”ga o‘xshagan bir necha faoliyatni faollashtirish bosqichlari.
Har bir kishida kasbiy “akme” mavjudligini va uning tabiatini baholash uchun 
mazkur kasb bilan shug‘ullanish jarayonida shakllangan prefessinalizm va kasbiy 
loyiqlik yoki kompetentlik ko’rsatkichlarini inobatga olish zarur. Kasbiy “akme”ni 
aniqlash va baholash alohida ijtimoiy-tarixiy davrda mazkur kasbiy faoliyatda 
shakllangan professionalizm va professional kompetentlikning ko‘rsatkichlari 
qanday tushunilishiga bog‘liqdir.
Professionalizm –inson mehnat faoliyatning integral psixologik tavsifi bo‘lib, 
uning kasbni qanday o‘zlashtirganligi, shu kasbning zamonaviy bosqichiga xos 
namunalar asosida mehnat faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlarini o‘zida aks 
ettiradi. Professionalizm o‘z ichiga kishining yuqori darajadagi mehnat 
samaradorligiga erishishi, boshqalar bilan o’zaro ta’sir jarayonida kasbiy faoliyatni 
muvaffaqiyatli bajara olishi, mehnat kishisiga xos bo‘lgan muhim kasbiy 
sifatlarning mavjudligini qamrab oladi. Shuning uchun ham professionalizm 
mehnat faoliyatning uchta tomonini – kasbiy faoliyat, kasbiy muloqot va 
mutaxassis shaxsini o‘z ichiga oladi. 
Kasbiy faoliyat- kishining ijtimoiy va shaxsiy, moddiy va ma’naviy 
ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan ne’matlar yaratish uchun yo’naltirilgan, mehnat 
predmetlarini qayta o’zgartirishga qaratilgan faolligidir. 
Kasbiy muloqot mehnat predmetlarini qayta o’zgartirish jarayonida boshqalar 
bilan o’zaro ta’sir etish va hamkorlik qilishga yo’naltirilgan faolligidir. U kasbiy 
faoliyat samaradorligini oshirish vositalaridan biri sifatida namoyon bo’lishi 
mumkin. Mutaxassis (professional- o’z ishining ustasi) shaxsi- mehnat kishisining 
psixik xususiyatlari, sifatlari va holatlari yig’indisidan iborat bo‘lib, u kasbiy 
faoliyatni muvaffaqiyatli bajarishi uchun imkoniyat yaratadi hamda mehnat 
jarayonida o’zgaradi va takomillashib boradi. Kasbiy “akme“ kasbiy faoliyatning 
yuqori darajasini, kasbiy muloqot va shaxs yetukligini egallashda namoyon 
bo’ladi. Shuning uchun shaxs, faoliyat va muloqot yetukligi ko’rsatkichi kasbiy 
“akme”ning shakl va turlari mavjudligining mezoni sifatida qaralishi mumkin. 
Kasbiy faoliyat samaradorligining ko’rsatkichlari quyidagilar: 
1. Natijaviy ko’rsatkichlar: 

---

80 
- maqsadga muvofiqlik, natijalarning dastlabki maqsadlarga mosligi, 
samaradorlik; 
- mahsuldorlik, mehnat predmetini o’zgartirishda namoyon bo’ladigan 
natijalar; 
- tejamkorlik, manbalar, vaqt va ishchi kuchidan minimal darajada 
foydalanish; 
- qulaylik, mazkur sharoitda eng yaxshi natijalarga erishish uchun minimal 
darajada vaqt va kuch sarf qilish; 
- yuksak namunalarga mos keladigan faoliyat usullarini o’zlashtirish va 
natijalarga erishish; 
- yangi vazifalar qo’yish, nostandart texnologiyalarni topish, umuman yangi 
mahsulot yaratish, shakllangan tajribalardan chetga chiqish
( kasbiy ijod, yangiliklar yaratish). 
2. Jarayonga xos ko’rsatkichlar: 
- kasbiy faoliyat vazifalarining turli-tumanligi: 
- ijtimoiy talablarga moslashuvchan, qulay texnologiyalardan foydalanish; 
- kasbiy faoliyat sub’ektining shakllanganligi ( kishining maqsad qo’ya olishi, 
anglashi, faoliyatni boshqara olishi); 
- kasbiy faoliyatda deformatsiyalarning mavjud emasligi ( maqsad, zveno va 
operatsiyalarni o’tkazib yubormaslik); 
- o’tmish tajribaga asoslanish va o’zining shaxsiy tajribasiga ega bo‘lish; 
- aniq faoliyat turlarini egallash, ixtisoslashuv; 
- bir necha oraliq faoliyat turlarini egallash ( universallik); 
- ixtisoslik talablariga mos keladigan bilim, ko’nikma va malakalarni 
egallash. 
Professional muloqotning rivojlanganlik ko’rsatkichlari: 
-hamkorlikda, jamoa bo’lib bajariladigan kasbiy faoliyat samaradorligining 
oshishi; 
-“komanda” bo’lib bajariladigan ish usullarini egallash, yuqori darajada 
mahsuldor kasbiy faoliyatning mavjudligi;
-Yangi kasbiy muhit, ishga oid va ijodiy muloqotni loyihalash; 
-Hamkorlikdagi mehnat faoliyatida o’zaro bilish, o’zaro tushunish, bir-birini 
tuzatish; 
-Hamkorlikdagi faoliyat ishtirokchilarining psixik rivojlanishi uchun ichki 
zahiralarni safarbar etish uchun zarur sharoit yaratish; 
-Hamkorlikdagi mehnat faoliyatida funksiya va rollarni oqilona taqsimlash; 
-Kommunikativ texnikaning ko’plab turlaridan foydalanish; 
-Hamkasblar bilan nizolarsiz hamkorlik qilish; 
-Mehnat jarayonida boshqa kishini o’rganish, unga hamdard bo’lish; 

---

81 
-Boshqa kishilar tomonidan samarali natijalarga erishish maqsadida 
to’plangan tajribani tahlil qilish; 
-Iste’molchilar ehtiyojlari va kasbiy faoliyat natijalarini hisobga olish; 
-Kasbiy faoliyatda ijobiy psixologik muhitni ta’minlash, ishtirokchilarning 
hamkorlikdagi faoliyatdan o’zaro qoniqishiga erishish; 
-Mazkur guruhda qabul qilingan kasbiy etika, me’yor va muloqot tiliga rioya 
qilish. 
Yetuk mutaxassis shaxsining ko’rsatkichlari: 
-mazkur kasbning axloqiy qadriyatlari va mentalitetini tushunish; 
-shaxsiy kasbiy tajribasini to’plash va tahlil qilish; 
-o’z kasbining ustasi sifatida namoyon eta olish, kasbiy rivojlanishi uchun eng 
qulay senariyni tashkil eta olish; 
-o’z imkoniyatlaridavn maksimal darajada foydalana olish va kompensatsiya 
qilish (o’rnini to’ldirish); 
-kasbiy faoliyatda kishining imkoniyatlariga mos keluvchi, kasbiy topshiriq 
va faoliyat ususllarini birlashtiruvchi individual uslubni shakllantirish; 
-o’zini saqlab qolish uchun xavf tug‘ilgan paytda ham mehnat faoliyatini 
blokirovka qilish( ajratib olish), xulq-atvorga xos kasbiy hatti-harakatlarning 
adekvatligi va tejamkorligi; 
-o’z imkoniyatlarini maksimal tarzda safarbar eta olish, kuch –quvvatni bir 
joyga to’plash; 
-mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda butun kuch-quvvatni yuqori 
darajada safarbar etish va to’plash, ortiqcha zo’riqishlarning oldini olish; 
-o’z kasbining ustasi sifatida mehnatga ijobiy munosabat va undan to’liq 
qoniqish hosil qilishni ta’minlash; 
-har bir yangi imkoniyatni kasbiy takomillashuvga safarbar etish, 
foydalanilmay qolgan imkoniyatlar uchun mas’uliyatni his qilish; 
-individual kasbiy optimumni ishlab chiqishga qobiliyatli bo’lish; 
-kasblar dunyosi va ular uchun zarur sifatlar haqida bilimga ega bo’lish; 
-o’zining kasbiy faoliyat ko’p qirrali ekanligi anglagan holda faoliyat hamda 
muloqotning turli soha va turlarida muvaffaqiyat qozonishga intilish; 
-shaxsning kasbiy tipiga yaqinlashishi, mazkur mehnat faoliyati uchun muhim 
bo’lgan sifatlarni rivojlantirish; 
-shaxs deformatsiyalarining mavjud emasligi; 
-kasb uchun muhim bo’lgan cho’qqilarni zabt etish usullarini o’zlashtirish, 
akmeogramma tuzish. 
Kasbiy kompetentlik- bu kishining kasbiy vazifalarni bajara olish 
qobiliyatidir. Professionalizm ko‘plab kasbiy kompetentlikdan tashkil topgan 
bo‘ladi. Kompetentlik tarkibida kishining bilim, ko‘nikma va malakalariga 

---

82 
bog’liq holda bu qobiliyatlardan foydalana olish imkoniyati mavjud bo‘ladi.
Kasbiy kompetentlikning bir necha turlari- kasbiy faoliyatdagi kompetentlik, 
kasbiy muloqotdagi kompetentlik, mutaxassisning o‘z shaxsini namoyon eta 
olishdagi kompetentligi kabi guruhlarni farqlash mumkin. 
Kasbiy faoliyatdagi kompetentlik va uning turlari quyidagicha: 
- Maxsus kompetentlik (o‘z ishini yaxshi bilish); 
- Texnologik kompetentlik; 
- Sub’ektiv kompetentlik; 
- Professiologik kompetentlik ( kasblar olami haqida ma’lumotga ega 
bo’lish); 
- Huquqiy kompetentlik; 
- Iqtisodiy kompetentlik va boshqalar. 
Kasbiy muloqotdagi kompetentlik va uning turlari: 
- kommunikativ va muloqotchanlik kompetentligi ( hamkorlik qila olish 
qobiliyati); 
- ijtimoiy-perseptiv kompetentlik ( boshqa kishilarni idrok qilish qobiliyat); 
- differensial-psixologik kompetentlik; 
- diagnostik kompetentlik ( boshqalarni o’rganish qobiliyati); 
- axloqiy kompetentlik; 
- empativ kompetentlik; 
- madaniyatlararo, ijtimoiy-madaniy kompetentlik (boshqa madaniyatlarga 
nisbatan bag’rikenglik); 
- nizoli vaziyatlardagi kompetentlik va boshqalar. 
Mutaxasis shaxsining shakllanishidagi kompetentlik va uning turlari: 
psixologik kompetentlik ( boshqa kishilarni o’rgana olish ko’nikmasi): 
- individual, autopsixologik kompetentlik ( o’zini o’rganish ko’nikmasi); 
- madaniy kompetentlik ( jamiyatda qabul qilingan madaniy normalarni 
qabul qilish va o’zi uchun etalon sifatida o’zlashtirish); 
- refleksiv kompetentlik va boshqalar; 
Professiogramma- kishining jamiyat uchun zarur bo’lgan mehnat 
mahsulotlarini yaratishi, ijtimoiy ahamiyatga ega muvaffaqiyatlarga erishishi 
uchun 
kasbiy 
faoliyatga 
qo’yiladigan 
talablar 
yig’indisidan 
iborat. 
Professiogrammada kasbiy topshiriqlar, vositalar, usullar va texnologiyalar, 
mehnat natijalari va xodim uchun zarur sifatlar mohiyati aks ettirilgan hujjatdir. 
Akmeogramma- malakali mutaxassis shaxsi va faoliyatiga qo’yiladigan 
talablar aks ettirilgan talablar yig’indisidir. Unda nafaqat jamiyat talab qilgan 
natijalarga erishish uchun zarur sifatlar va faoliyatga xos xususiyatlar, balki 

---

83 
mutaxassisning kasbiy mahoratga erishishi, professionalizmni egallashi uchun 
zarur jihatlar ham o’z aksini topgan.