O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Qon vodorod ionlarining konsentratsiyasi va PH boshqarilishi.
Q o n n in g
vodorod (H +) va g id ro k sil (OH ) ionlari konsentratsiyasiga b o g ‘liq b o ‘lgan aktiv 
reaksiyasi g ‘oyat m uhim b io lo g ik aham iyatga ega, chunki alm ashinuv jarayonlari 
m uayyan reaksiyadagina no rm al o ‘tadi.
Q on kuchsiz ishqoriy reaksiyaga ega. A rterial qonning PH - 7,4 ga teng. V enoz 
qonda C 0 2 k o ‘p b o ‘lgani u chun uning aktiv reaksiya k o ‘rsatkichi 7,35 ga teng. 
H ujayra ichida PH b iro z p a st b o ‘lib 7 -7 ,2 g a teng. B u hujayralar m etabolizm iga va 
ularda m odda alm ashinuvi n atijasida kislotali m ahsulotlari hosil boMishiga bo g ‘liq. 
Homilada va yangi tu g ‘ilgan bolada qon plazmasining PH kislotali tomonga so ‘rilgan 
b o ‘ladi. 5 o ylik h o m ila d a a tsid o z b o ‘ladi. A ralash qonniki esa 7,33 ga teng. 
T u g ‘ilgandan s o ‘n g d astla b k i so atlard a va birinchi sutkada atsidoz pasaya boradi. 
3 - 5 sutkada esa k a tta la m ik id a y b o ‘lib qoladi.
O rganizm da q o n n in g ak tiv reaksiyasi nisbatan doim iy b ir darajada turadi, bu 
esa p lazm an in g va e r itro ts itla rn in g b u fe r x o ssa larig a , shuningdek, ch iq aru v
organlarining fao liy atig a b o g ‘liq. K atta yoshdagi odam larda qonning PH 7 ,3 5 -
7,40 atrofida b o ‘Iadi. Q o n n in g PH 0,1 - 0 ,2 g a uzoq v aq t o ‘zgarsa, o g ‘ ir asoratlarga 
olib keladi, hatto organizm h alok b o ‘Iishi mumkin.
M oddalar alm ash in u v id a q onga doim o C 0 2, sut kislotasi va boshqa m oddalar 
alm ashinuvining o x irg i m ahsulotlari, kislotali m o d d alar tushib turadi va vodorod 
ionlari konsentratsiyasi d o im o o ‘zgarib turadi. Q onning aktiv reaksiyasini nisbatan 
doim iy holda ushlab tu rish uchun b ir n echa bufer sistem alar mavjud.
Gemoglobin bufer tizimi
q o n bufer sig ‘¡m ining 7 5 % ni tashkil qiladi. Bu tizim 
qaytalangan gem oglobin (H H b ) va uning kaliyli tuzidan (KH b) iborat. Bu tizimning 
buferli xossasi kam disso tsialan g an kislota hosil qilishdan, y a ’ni K Hb, kuchsiz 
kislota tuzi sifatida K* ionini ajratadi va H* biriktirib oladi.
190

---

H + K H b - > K + H Hb
T o‘qim alarda qaytalangan gemoglobin ( H H b ) a s o s v azifasin i o ‘taydi. 0 ‘pkada 
gem oglobin (oksigem oglobin H H b 0 2 C 02g a n is b a ta n q u c h tiro q kislotali xossaga 
ega) o ‘zini kislota sifatida nam oyon qiladi v a q o n n in g rN doim iyligini saqlashda 
ishtirok etadi.
Karbonat bufer tizimi
(H 2C 0 }/N a H C 0 3) q o n b u f e r s ig ‘im ini tashkil qilishda 
ikkinchi o‘rinda turadi. U shbu bufer tizim q u y id ag ich a ishlaydi: agar qonga karbonat 
kislotadan kuchliroq kislota tushsa, reaksiyaga n atriy g id ro k arb o n at kiradi. Neytral 
tu z va kuchsiz dissotsialanadigan karbonat k islo ta h o sil b o ia d i. Q onning FH 
kislotali tom onga siljishidan saqlanadi. Q onda k arb o n a t k islo ta m iqdori ortib ketsa, 
eritrotsitlardagi karboangidraza fermenti ta ’sirid a H 20 v a C 0 2 g a parchalanadi. C 0 2 
ga
7
.i o ‘pka orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. A g ar q o n g a ishqoriy m odda tushsa, 
karbonat kislota reaksiyaga kiradi, natijada natriy g id rokarbonat va suv hosil b o ‘Iadi. 
Bu esa qon PH ni ishqoriy tom onga siljishidan sa q lay d i.
Fosfat bufer tizimi
n atriy d ig id ro fo sfa t (N a H ^ P O ,) v a n atriy g id ro fo sfa t 
(NaH P 0 4) lardan tashkil topgan. B irinchi m o d d a o ‘zin i k u ch siz kislota sifatida 
nam oyon qilsa, ikkinchisi k uchsiz kislota tu zi sifatid a nam o y o n qiladi. A gar qonga 
kuchli kislota tushsa, u N aH 2P 0 4 bilan reak siy ag a k ira d i, n atija d a neytral tuz va 
kuchsiz dissotsialanuvchi natriy digidrofosfat h osil b o ‘ladi:
H +-