O. T. Husanov konstitutsiyaviy

«...bank va moliya tizim ida islohotlarni jadal
davom ettirish, sohaga zam onaviy bozor m exanizm larini keng joriy
etish zarur»1 
ligini ko‘rsatib o‘tdi.
Moliya bir nechta bog‘liq bo‘lgan bo‘g ‘inlar (institutlar) va organlarni o‘z 
ichiga oluvchi tizimdir. Ularning har biri davlat pul jamg‘armalarini tashkil 
etish, taqsimlash, ulardan foydalanish bo‘yicha yuzaga keladigan muayyan 
ijtimoiy munosabatlar doirasini aks ettiradi va shu boisdan ular bir-biridan farq 
qiladi. Turli moliyaviy bo‘g ‘inlar (institutlar) majmui 0 ‘zbekiston Respublikasi 
moliya tizimini tashkil etadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi moliya tizimi quyidagilardan tashkil topgan:
- davlat budjeti, uning tuzilmasiga kiruvchi respublika budjeti, Qora- 
qalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar;
- davlat maqsadli jam g‘armalari va budjetdan tashqari jamg‘armalar;
- xo‘jalik yurituvchi subyektlar va iqtisodiyot sohalari moliyasi;
1 M irziyoyev Sh. Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulu g‘, hayoti yorug4 va kelajagi farovon bo'ladi. (kirill
alifbosida). T. « 0 ‘zbekiston*, 2019. 3-tom , 17-bet.
373

---

- kredit (davlat krediti va bank krediti);
- mulkiy va shaxsiy sug‘urta.
0 ‘zbekiston Respublikasi moliya tizimining har bir bo‘g ‘ini u yoki bu ijtimoiy 
ehtiyojlarni qondirish uchun mo‘ljallangan turli pul jamg‘armalarini tashkil etish, 
taqsimlash va ulardan foydalanishga qaratilgan o‘ziga xos vazifalarni bajaradi.
0 ‘zbekistonning davlat budjeti moliya tizimining markaziy bo‘g ‘ini bo‘lib, 
uning yordamida davlatning markazlashtirilgan pul jam g‘armasi tashkil etiladi. 
Davlat budjeti moliya tizimining boshqa bo‘g ‘inlari bilan o‘zaro uzviy bog‘liq 
bo‘lib, muvofiqlashtiruvchi markaz vazifasini bajaradi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining tarkibiy qismi Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar hisoblanadi. Mahalliy budjetlar bozor 
islohotlarining barcha bosqichlarida davlat tomonidan olib borilayotgan kuchli 
ijtimoiy siyosatning vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Mamlakatning Davlat budjetida davlat maqsadli jam g‘armalari ham 
to‘plangan bo‘lib, ular yordamida 0 ‘zbekiston fuqarolarining pensiya ta’minoti, 
xususiylashtirish jarayonlarini rivojlantirish, aholini ish bilan band etish va 
boshqa masalalar hal etiladi.
Kredit yuridik va jismoniy shaxslarning bo‘sh turgan mablag‘larini 
kredit resurslariga jalb etish, ularni qaytarish va foizlar to‘lash sharti bilan 
foydalanuvchilarga berish bilan bog‘liq bo‘lgan o‘ziga xos moliyaviy munosabatlar 
majmuidir.
Davlat krediti vaqtincha davlat tasarrufiga tushadigan va iqtisodiyotni 
rivojlantirish, budjet taqchilligi va boshqa ehtiyojlarning ustuvor yo‘nalishlarini 
moliyalashtirish uchun 
foydalaniladigan 
qo‘shimcha 
pul 
mablag‘larining 
to‘planishini ta’minlaydi. Davlat kreditida davlat - qarz oluvchi, yuridik va 
jismoniy shaxslar esa - qarz beruvchi (kreditor)lar sifatida namoyon bo‘ladi. 
Davlat krediti vositasida yuridik va jismoniy shaxslarning mablag‘larini jalb 
etish turli shakllarda, avvalo, davlat zayomlari, pul majburiyatlari va boshqa 
qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ularni joylashtirish yo‘li bilan amalga 
oshiriladi. Bozor munosabatlari rivojlanishi va qimmatli qog‘ozlar bozorining 
yuzaga kelishi sharoitida davlat kreditining muhim shakli yuridik shaxslar 
orasida joylashtiriladigan davlat qisqa muddatli zayomlari hisoblanadi.
Pul tizimi - bu respublikada pul muomalasini reja asosida tashkil qilishdagi 
shakl va usullarni huquqiy normalar bilan tartibga solishdir. Pul tizimi rasmiy 
pul birligini, har xil turdagi davlat pul belgilarini, muomalaga pul chiqarish 
tartibi va uni ta’minlashni o‘z ichiga oladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994-yil 16-iyunda e’lon qilingan 
« 0 ‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasini muomalaga kiritish to‘g ‘risida»gi 
Farmoniga muvofiq 1994-yil 1-iyuldan boshlab 0 ‘zbekiston Respublikasining 
milliy valyutasi - «So‘m» muomalaga kiritildi.
374

---

0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasi 
122-moddasining 
ikkinchi 
bandi 0 ‘zbekiston Respublikasining davlat budjetiga bag‘ishlangan bo‘lib, 
0 ‘zbekistonning Davlat 
budjeti 
respublika 
budjetidan, 
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi budjetidan va mahalliy budjetlardan iborat ekanligi ko‘rsatiIgan.
2000-yil 14-dekabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan 
bizning respublikamizda birinchi marta budjetga oid qonun, ya’ni 0 ‘zbekiston 
Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risidagi»gi Qonuni qabul qilindi. 2013-yil 
26-dekabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi qabul qilinishi bilan 
yuqoridagi qonun o‘z kuchini yo‘qotadi va 0 ‘zbekiston Respublikasida budjetga 
oid barcha masalalar mazkur qonunga asosan hal qilinadi. Davlat budjeti 
loyihasini o‘z ichiga olgan Budjetnoma 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 
tomonidan tayyorlanadi va 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga 
joriy yilning 15-sentabriga qadar kiritiladi. Vazirlar Mahkamasi loyihani keng 
muhokamadan o‘tkazib, ma’qullangandan so‘ng, joriy yilning 15-oktabriga qadar 
0 ‘zbekiston Respublikasi Hisob Palatasi xulosasi bilan 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Oliy majlisi palatlariga kiritadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan taqdim etilgan 
budjetnoma 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan 
ko‘rib chiqiladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari soliq va budjet 
siyosatining asosiy yo‘nalishlarini, prognoz yil uchun Davlat budjetini, davlat 
maqsadli jamg‘armalarining budjetlarini hamda kelgusi ikki yilga oid budjet 
mo‘ljallarini qabul qiladi.
Davlat budjeti - bu davlat hokimiyati vakillik organi tomonidan 
tasdiqlanadigan markazlashgan pul fondlarining tashkil topishi, taqsimlanishi 
va foydalanishning asosiy moliyaviy rejasi bo‘lib, davlatning barcha vazifalari va 
funksiyalarini ta’minlashga xizmat qiladi. 0 ‘zbekistonning Davlat budjeti ikki 
qismdan: daromadlar va xarajatlardan iborat.
0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va boshqa moliya organlari Davlat 
budjeti ijrosini nazorat qilishni amalga oshirish chog‘ida:
- turli darajadagi budjetlar ijrosi yakunlarini ko‘rib chiqadi;
- turli darajadagi budjetlarga mablag‘lar tushumi to‘g ‘risida soliq va 
bojxona organlaridan, davlat maqsadli jamg‘armalarini taqsimlovchi organlardan 
axborotlar oladi.
Budjet mablag‘lari oluvchidan budjetdan ajratiladigan mablag‘larning 
tushumi va sarfi to‘g ‘risida ma’lumotlarni talab qilib oladi:
- qonun hujjatlariga muvofiq banklardan budjet mablag‘lari xarajati 
to‘g ‘risida ma’lumotlar oladi;
- budjet mablag‘lari oluvchilarning moliya-xo‘jalik faoliyatini o‘z vakolatlari 
doirasida taftish qiladi va tekshiruvdan o‘tkazadi.