O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Anri Golbax 1723-yilda Germaniyaning Edesxeym shahrida tavallud topgan.
0 ‘n ikki yoshida Parijga kelgan Leyden universitetini tugatgan. Kimyogarlik kas-
bini sirlarini mukammal o ‘rgangan. Zamonasining buyuk allomalari Didro va
Gelvetsiyning maslakdoshi bo'lgan. D in va cherkovni doim iy tanqid qilgan. 1789-
yilda Parijda vafot etgan. U ning falsafiy, xususan, inson to ‘g‘risidagi qarashlari
«Tabiat sistemasi», «Avliyolar galereyasi», «Ijtim oiy sistem a», «Tabiiy tarix»,
«Sog'lom fikr», «Universal axloq» asariarida bayon etilgan.
2 Гольбах. Избранные произведения. В двух томах. Том 1. М., 1963, 123-bet.
301

---

ijtimoiy muhit katta rol o‘ynaydi, degan g‘oyani olg‘a suradi. 
Shunday ziddiyatli mulohazalar ta’sirida fikr yuritgan Golbax, 
odamlar faoliyat ko‘rsatishining bosh determinanti foyda va man­
faat, degan tezisni olg‘a suradi.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko'rinib turibdiki, XVIII asr 
fransuz faylasuflarining inson to‘g‘risidagi qarashlarida, asosan, 
ikki tendensiya mavjud edi. Chunonchi, Volter, Russo, Konoares 
inson muammosini ma’rifatparvarlik nuqtayi nazaridan tahlil qi- 
lishsa, Kondelyak, Lametri, Gelvetsiy mexanistik, naturfiiosoflk 
pozitsiyadan turib tahlil etishar edilar. Boshqacha aytganimizda, 
ma’rifatparvar faylasuflarning inson to‘g‘risidagi qarashlari asosida 
insonparvarlik g‘oyalari yotgan bo‘lsa, mexanik-naturfilosofik fikr 
yurituvchi faylasuflarning inson to‘g‘risidagi fikr-mulohazalarining 
asosida olamning mexanik manzarasi yotar edi. Fransuz 
ma’rifatparvarlari inson to‘g‘risidagi qarashalarida ingliz faylasufi 
Jon Lokk an’analariga amal qilishsa, mexanik-naturfilosofik pozit- 
siyada turgan faylasuflar inson haqidagi qarashlarida Bekon, 
Dekart, Didro an’analariga asoslanadilar. Xuddi shuning uchun 
ham, ulaming inson to‘g‘risidagi fikr-mulohazalarida mexanizm, 
naturalizm elementlari chatishib, qo'shilib, qorilib ketgan edi.
Alohida ta ’kidlab o‘tish zarurki, inson shaxsining kamol 
topishida ijtimoiy muhit, ayniqsa, tarbiyaning roli haqidagi XVIII 
asr fransuz ma’rifatparvarlari bayon qilgan fikr-mulohazalar inson 
muammosi yechimi borasida olg'a tashlangan katta qadam edi.
Inson to‘g‘risidagi ingliz, fransuz faylasuflarining qarashlari 
Yevropaning boshqa mamlakatlarida keng tarqala boshladi. Endi­
likda inson muammosi nafaqat faylasuflar, balki adabiyot, san’at 
ahlining ham diqqat markazida bo‘ldi. 0 ‘z manfaatini ko‘zlovchi, 
xudbin kishi bilan umummanfaatini himoya qiluvchi chinakam 
inson o ‘rtasidagi to ‘qnashuv XVIII "asr adabiyotining bosh 
mavzusi bo‘ldi. Bunday holatni nemis vatanparvar yozuvchisi, 
faylasuf va dramaturg, tanqidchi va san’at nazariyotchisi Got- 
xold Efraym Lessing1 ijodida ko‘rishimiz mumkin. Lessing o‘zining 
«Odamzodni tarbiyalash» asarida ta’kidlashicha, har qanday diniy