Ön söZ (M. M. Musayev) I. Azәrbaycan diLİNİn morfologiyasina yeni baxişlar

Azərbaycan türkcəsində felin inkarda təsriflənməsi  
Cədvəl A 
 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
 
İndiki 
zaman 
Qeyri-
qəti 
gələcək 
zaman 
Qəti 
gələcək 
zaman 
Şühudi 
keçmiş 
zaman 
Nəqli keçmiş 
zaman I 
Nəqli 
keçmiş 
zaman 
II 
Şərt 
şəkli 
Zaman
 
Alm
ıram 
almırsan 
almır 
almırıq 
almırsız 
(sınız) 
almır 
(lar) 
almaram 
almarsan// 
almazsan 
almaz 
almarıq 
almazsız 
(sınız) 
almaz 
(lar) 
almayacağa
m 
almaycaqsa
n 
almayacaq 
(dır) 
almayacağı
q 
almaycaqsı
z (
sınız) 
almayacaq 
(dır) (lar) 
almadım 
almadın 
almadı 
almadıq 
alm
adınız 
almadı (lar) 
almamışam 
almamı(ş)san 
almamışdır 
almamışıq 
almamışsınız 
almamışdır 
 
almayıb
san 
almayıb 
 
almayıb
sız 
(sınız) 
almayıb 
(dır) 
(lar) 
almasa
m 
almasa
n 
almasa 
almasa
q 
almasa
nız 
almasa 
(lar) 
 
H
ek
ay
ə 
Almırdı
m 
almırdın 
almırdı 
almırdıq 
almırdını
z 
almırdı 
(lar) 
almazdım 
almazdın 
almazdı 
almazdıq 
almazdını
z 
almazdı 
(lar) 
almaycaqdı
m 
almaycaqdı
n 
almayacaqd
ı 
almayacaqd
ıq 
almayacaqd
ınız 
almayacaqd
ı (lar) 
yox 
almamışdım 
almamışdın 
almamışdı 
almamışdıq 
almamışdınız 
almamışdı 
(lar) 
yox 
 
almasa
y-
dım 
almasa
ydın 
almasa
ydı 
almasa
ydıq 
almasa
ydı-
nız 
almasa
ydı 
(lar) 
183 

R
əvay
ət
 
almırmış
am 
almırmış
-san 
almırmış 
almırmış
ıq 
almırmış
sız(sınız) 
almırmış 
(lar) 
 
almazmışa
m 
almazmışs
an 
almazmış 
almazmışı
q 
almazmışs
ız (sınız) 
almazmış 
(lar) 
almayacaq
mışam 
almayacaq
mışsan 
almayacaq
mış 
almayacaq
mışıq 
almayacaq
mışsınız 
almayacaq
mış (lar) 
yox 
almamışmışa
m 
almamışmışsa
n 
almamışmış 
almamışmışıq 
almamışmısın
ız 
almamışmış  
 (lar) 
 
almayıb
mışsan 
almayıb
mış 
 
almayıb
mışsını
z 
almayıb
mış 
(lar) 
almır
mışam
sa 
almır
mışsan
sa 
almır
mışsa 
almır
mışıqs
a 
almır
mışsız 
(sınız)
sa 
almır
mış 
(lar)sa 
Şə
rt
 
almırams
a// 
almırsam 
almırsan
sa 
//almırsa
n 
almırsa 
almırıqsa 
almırsız 
(sınız) sa 
almır 
(lar) sa 
 
almarams
a//almazsa
m 
almarsans
a//almazsa
n 
almazsa 
almazsaq 
almazsanı
z 
almaz 
(lar) sa 
almayacağa
masa 
almayacaqs
ansa 
almayacaq 
(dır) sa 
almayacağı
qsa 
almayacaqs
ınızsa 
almayacaq 
(dır) 
(lar) sa 
almadımsa 
almadınsa 
almadısa 
almadıqsa 
almadınızsa 
almadı (lar) 
sa 
almamışamsa 
almamı(ş)sans
a 
almamış (dır) 
sa 
almamışıqsa 
almamışsınızs
a 
almamış (dır) 
(lar) sa 
 
 
almayıb
sansa 
almayıb 
(dır) sa 
 
almayıb
sız 
(sınız) 
sa 
almayıb 
(dır) 
(lar) sa 
almıra
msa// 
almırs
am 
almırs
ansa 
//almır
san 
almırs
a 
almırı
qsa 
almırsı
z 
(sınız) 
sa 
almır 
(lar) 
sa 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
184 

Cədvəl B 
 
 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
 
Feli
n 
dava
m 
şəkli 
Felin vacib 
şəkli I 
(indiki 
zamanda) 
Felin vacib 
şəkli I 
(gələcək 
zamanda) 
Felin lazım 
şəkli 
Felin arzu 
şəkli 
Felin 
əmr 
şəkli 
Felin 
bacarıq 
şəkli 
Za
ma
n
 
yox 
almamalıya
m 
almamalısan 
almamalıdır 
almamalıyıq 
almamalısız 
(sınız) 
almamalıdır 
(lar) 
almalı 
olmayacağa
m 
almalı 
olmyacaqsa
n 
almalı 
olmaycaq 
(dır) 
almalı 
olmayacağı
q 
almalı 
olmayacaqsı
z (sınız) 
almalı 
olmayacaq(
dır) (lar) 
almayasıyam 
//alası  
deyiləm 
almayasısan 
//alası deyilsən 
almayasıdır 
//alası deyil 
(dir) 
almayasıyıq 
//alası deyilik 
almayasısınız 
//alası 
deyilsiniz) 
almayasıdır 
//alas
ı deyil 
(dir) (lər) 
Gərək 
almayam 
almayasan 
almaya 
almayaq 
almayasız 
(sınız) 
almaya (lar) 
almay
ım 
alma 
almas
ın 
almay
aq 
almay
ın (ız) 
almas
ın 
(lar) 
 
ala 
bilmədim 
ala 
bilmədin 
ala 
bilmədi 
ala 
bilmədik 
ala 
bilmədini
z 
ala 
bilmədi(l
ər) 
H
eka
yə
 
yox 
almamalıydı
m 
a
lmamalıydı
n 
almamalıydı 
almamalıydı
q 
almamalıydı
nız 
almamalıydı 
(lar) 
almalı 
olmayacaq-
dım//idim 
almalı 
olmyacaq-
dın//idin 
almalı 
olmaycaq-
dı//idi 
almalı 
olmayacaq-
dıq//idik 
almalı 
olmayacaq-
dınız//idiz 
almalı 
olmayacaq-
dılar//idilər 
almayasıydım 
//alası  
deyildim 
almayasıydın 
//alası deyildin 
almayasıydı 
//alası deyildi 
almayasıydıq 
//alası deyildik 
almayasıydıını
z //alası 
deyildiniz 
almayasıydı 
//alası deyildi 
(lər) 
gərək 
almayaydım 
almayaydın 
almayaydı 
almayaydıq 
almayaydını
z 
almayaydı 
(lar) 
yox  
Yox 
185 

R
əvay
ət
 
yox 
almamalıy
mı-şam 
almamalıy
mış-san 
almamalıy
mış 
almamalıy
mışıq 
almamalıy
mışsı-nız 
almamalıy
mış (lar) 
 
almalı 
olmayacaq
-
mış-
am//idim 
almalı 
olmyacaq-
mış-
san//idin 
almalı 
olmaycaq 
mış//idi 
almalı 
olmayacaq
-
mış-
ıq//idik 
almalı 
olmayacaq
-
mış-
sınız//idiz 
almalı 
olmayacaq
-
mış-
lar//idilər 
almayasıymı
şam 
//alası 
deyilmişəm 
almayasıymı
şsan 
//alası 
deyilmişsən 
almayasıymı
ş 
//alası 
deyilmiş 
almayasaımı
şıq 
//alası 
deyilmişik  
almayasıymı
şsınız 
//alası 
deyilmişsini
z 
almayasıymı
ş 
alası 
deyilmiş(lər) 
gərək 
almayay
mı
şam 
almayaymı
şsan 
almayaymı
ş 
almayaymı
şıq 
almayaymı
ş-sınız 
almayaymı
ş (lar) 
 
yok  
ala 
bilməmi
şəm 
ala 
bilməmi
şsən 
ala 
bilməmi
şdir 
ala 
bilməmi
şik 
ala 
bilməmi
ş- 
siniz 
ala 
bilməmi
şdir 
(lər) 
Şə
rt
 
yox 
yok 
almamalıy
amsa 
almamalıs
ansa  
almamalıdı
rsa 
almamalıyı
qsa 
almamlısın
ızsa 
almamalıdı
r (lar) sa 
almalı 
olacağamsa 
almalı 
olacaqsansa 
almalı 
olacaq (dır) 
sa 
almalı 
olacağıqsa 
almalı 
olacaqsız 
(sınız) sa 
almalı 
olacaq (dır) 
(lar) sa 
almayasıya
msa 
almayasısa
nsa 
almayasıdı
rsa 
almayasıyı
qsa 
almayasısı
nızsa 
almayasıdı
r (lar) sa 
yok 
ala 
bilməsə
m 
ala 
bilməsən 
ala 
bilməsə 
ala 
bilməsək 
ala 
bilməsən
iz 
ala 
bilməsə 
(lər) 
 
186 

III HİSSӘ 
DİLİN LEKSİKASININ SİSTEMLİLİYİNӘ DAİR 
 
GİRİŞ 
 
Dilin  lüğət tərkibi minlərlə  sözlərdən təşkil  olunur.  Sözlərin 
əsas vəzifəsi dildənxaric  faktları  şüurda  təmsil etməkdən,  onları 
vasit
əsiz duyum və  qavrama obyektlərindən vasitəli  düşüncə 
obyektl
ərinə çevirməkdən ibarətdir. Sözlərin bu cür fərdi vəzifələri 
olduğu  halda,  onlar  arasında  məzmun ümumiliyindən,  lüğət 
t
ərkibinin sistemli təşkillindən söhbət açmaq mümkündürmü? 
Leksikanın  sistemliliyi  bir  sıra  ekstralinqvistik  və  linqvistik 
amill
ərlə bağlıdır. Bunlardan birincisi obyektiv gerçekliyin əşya və 
hadis
ələrinin bir-biri ilə  əlaqədar  olmasıdır.  İkinci  amil  insan 
t
əfəkkürünün sistemləşdirici  fəaliyyəti ilə  bağlıdır.  Bu  fəaliyyətin 
əsasını  qavrama  və  dərketmədə  eyniyyət və  fərqlərə  əsaslanmaq, 
m
əchulu məluma görə tanımaq üsulu təşkil edir. Həmin fəaliyyətdə 
dil  şüuru  mühüm  rol  oynayır.  Sözlər  arasında  məzmun və  şəkil 
etibarı  ilə  ümumiliklərin  olması  dildənxaric gerçəkliyin  işarələr 
vasit
əsi ilə  mənimsənilməsinin müxtəlif  qanunauyğunluqlarını  əks 
etdirir. 
H
ər bir elmi problemlin həlli təkcə müvafiq faktların varlığı 
il
ə  deyil, müəyyən elm sahəsində  onları  tədqiq etmək, onlarla 
m
əşğul olmaq zərurəti və imkanının meydanda olması ilə şərtlənir. 
Leksikanın  sistemliliyi  problemi  hər  şeydən  əvvəl dilin sözlərlə 
t
əmsil olunan məzmun planının əlaqəli təşkili təsəvvürünə əsaslanır. 
Linqvistikada  leksikanın  sistemliliyi  problemi  bir-birindən təcrid 
olunmuş  faktlar  barəsində  düşünməyin səmərəsizliyini  anlayıb, 
qarşılıqlı  şəkildə  bağlı  olan  vahidlər sisteminin öyrənilməsi 
z
ərurətini (Veynreyx) dərk etməkdən doğmuşdur.  
Leksikanı sistemli şəkildə nəzərdən keçirməyin ilk təşəbbüsü 
M.Pokrovskiy
ə məxsusdur. O belə hesab edirdi ki, sözlər və onların 
m
ənaları bir-birindən ayrılıqda mövcud olmayıb, əsas mənaya görə 
uyarlıq  və  əkslik zəminində  müxtəlif qruplarda birləşir.  Sözlərin 
m
əna  əlaqələri  onların  mənsub  olduğu  təsəvvür dairələri ilə 
şərtlənir. Ona görə  də  semasioloji hadisələrin tədqiqi  zamanı 

sözl
ərin mənsub  olduğu  təsəvvür dairəsini müəyyənləşdirmək 
lazımdır (13. 21, 35). 
Dilin m
əzmun  planının  sistemli  təşkilini  öyrənməyin ilk 
t
əşəbbüsçüləri H.Osthof, P.Meyer və H.Şperber olmuşlar. Osthofun 
“bir-birin
ə  qohum olan mənalar”  haqqında  qeydləri, hər sözün 
mü
əyyən bir mənalar sisteminə  mənsub  olması  haqqında  Meyerin 
fikirl
əri və  onun alman dilində  hərbi rütbə  adlarını  tədqiq etməsi, 
Şperberin  konsosiasiyalardan  törəmiş  nəzəriyyəsi semasiologiyada 
sistem  anlayışının  bünövrəsini  qoymuşdur.  (11.  10). Bu üç 
t
ədqiqatçını  birləşdirən ümumi müddəa bundan ibarətdir ki, sözün 
semantik v
əziyyəti onun mənsub  olduğu  mənalar sisteminin 
strukturu il
ə  müəyyənləşir.  Ayrı-ayrı  leksik  birliklər barəsində 
söyl
ənmiş  bu  qəbildən olan mülahizələri F. de Sösür bütün dil 
sistemi üçün ümumil
əşdirmişdir.  Sösürə  görə, birincisi, dil 
sistemind
ə  bir bütöv təşkil  edən ünsürlərin dəyəri bir-birinin eyni 
zamandakı  varlığından  törəyir; ikincisi, həmin ünsürlərin tədqiqi 
zamanı  bütövdən, onun təhlilindən  çıxış  etmək  lazımdır  (14.  147, 
146). Sösür semantikada paradiqmatik münasib
ətlərin öyrənilməsi 
z
ərurətini ilk dəfə  olaraq  qeyd  etmişdir.  O,  dilin  məna (məzmun) 
vahidl
ərinin  sırf  semantik  cəhətdən  deyil,  qarşılıqlı  nisbətlərinin 
qeyd
ə alınması ilə təyin olunmasını tələb edirdi (9. 103). 
Y.Tririn dil sistemi il
ə  onun ünsürlərinin  əlaqəsini  başa 
düşməsi eyni ilə  Sösür ruhunda (sösüranə) idi. O, sözün mənasını 
dil m
ənasının  üzvü  kimi  götürürdü.  Dil  bütövlüyü  sözdən ötrü 
özün
əməxsus mövcudiyyət məkanıdır. Söz ondan çıxarılıb, özünün 
m
əfhumi müəyyənliyini də  ondan  alır  (20.  116, 3).  “Yalnız  bütöv 
sah
ə içərisində və həmin bütövə görə sözün mənası vardır. Sahədən 
k
ənarda sözün, ümumiyyətlə, mənası ola bilməz” (19. 5).  
Sösürün  müvafiq  ideyaları  həm “məna sahələri” nəzəriyyəsi 
t
ərəfdarları, həm də məna münasibətlərini paradiqlmatik əlaqələrdə 
gör
ənlər üçün çıxış nöqtəsi olmuşdur.  
Dilin  lüğətinin sistem əmələ  gətirməsi  ideyasını  ilk  dəfə 
ortaya atıb, onun tədqiqini gündəlik məsələ kimi irəli sürən Praqa 
dilçilik m
əktəbinin nümayəndələri  olmuşdur.  Praqa  dilçilik 
d
ərnəyinin tezislərində  lüğət tərkibinin sistemliliyi və  həmin 
sistemd
ə  sözlərin mənalarının  yeri  aşağıdakı  kimi  təsəvvür edilir. 
188 

Dilin  lüğət tərkibi bir-birindən təcrid  olunmuş  sözlərin sadəcə 
qalağı (yığını) olmayıb, bu və ya başqa cür bir-biri ilə bağlanan və 
bir-birin
ə  qarşı  duran  sözlərin mürəkkəb sistemini təmsil edir. 
Sözün m
ənası hər şeydən əvvəl onun başqa sözlərə münasibəti ilə, 
y
əni onun leksik sistemdəki yeri ilə müəyyən olunur; sözün leksik 
sistemd
əki yerini isə yalnız həmin sistemin strukturu öyrənildikdən 
sonra mü
əyyənləşdirmək mümkündür (15. 138; 1. 111). 
“Tezisl
ər”dəki müddəaların  bəziləri-sözün leksik sistemdəki 
yerinin h
əmin sistemin strukturu öyrəniləndən sonra müəyyən edilə 
bil
əcəyi, sözün leksik sistemin strukturunun təzahürü kimi 
götürülm
əsi  –  o qədər də  yeni  deyil.  Buradakı  əsas  yenilik  lüğət 
t
ərkibinin sistemli tədqiqi yolunda duran çətinliklərin qeyd 
olunmasıdır.  Bunlar  lazımi  materialın,  müvafiq  tədqiqat üsul və 
metodunun  yoxluğu  ilə  bağlıdır.  Həmin məsələlərə  sonralar da 
diqq
ət  yetirilmişdir.  (1.  111;  3.  167).  Lüğət tərkibinin sistemli 
t
ədqiqi yolunda dayanan çətinliklərdən biri də  ona daxil olan 
sözl
ərin çoxluğu ilə əlaqələndirilir (1, 111; 2. 220; 18. 18-19). 
H
əmin çətinlikləri aradan qaldırmağa yönəlmiş təşəbbüslər də 
az deyil. Bunun bir yolunu L.Yelmslev t
əklif etmişdir. Onun təklif 
etdiyi ifad
ə  planının  təsvirində  özünü  doğrultmuş  struktur  təhlil 
metodundan ibar
ətdir. Belə bir təhlil açıq siniflərin qapalı siniflərə 
münc
ər edilməsi şərtinə əsaslanır və qeyri-məhdud sayda işarələrin 
(ünsürl
ərin) məhdud sayda fiqurların (ünsürlərin) vasitəsilə izah və 
t
əsvirini nəzərdə tutur. (7. 324-329;  8. 135). 
H
əmin  üsulun  özünü  doğrultmadığı  U.  Veynreyx  tərəfindən 
qeyd  olunmuşdur.  Fonologiyaya  nisbətən semantikada  lazım  olan 
əlamətlərin  sayı  qeyri-adi dərəcədə  çoxdur və  bəzi mənalar, 
ümumiyy
ətlə, heç bir əlamətlər toplusu vasitəsi ilə təbii və yığcam 
şəkildə  təsvir edilə  bilməz (3. 167).  Lüğət tərkibinin təsviri üçün 
seçm
ə metodundan istifadə etməyi məsləhət görənlər də var (2. 220; 
18. 18-19; 6. 20, 47; 4. 20).  
Leksik sistemin ünsürl
əri  arasında  məzmun münasibətlərinin 
öyr
ənilməsi sahəsində  də  elə  bir irəliləyiş  nəzərə  çarpmır.  Bu 
sah
ədə  semantika fonologiya və  morfologiyanın  ardınca  yalnız 
paradiqmatik münasib
ətlərin öyrənilməsi ilə  qane olur. 
İ.Getmanının fikrincə, “leksikada sistemlilik hər şeydən əvvəl məhz 
189 

paradiqmatik münasib
ətlərlə  bağlıdır.  Leksikanı  bir  bütöv  kimi 
nizamlayan leksik-semantik 
əlaqələri məhz əksliklər və asılılıqlarda 
axtarmaq lazımdır” (5. 21). 
M
əzmun münasibətlərini yalnız paradiqmatik əlaqələrlə məh-
dudlaşdırmaq  düzgün  deyil.  Həmin tədqiqat  üsulunun  çatışmayan 
c
əhətləri dönə-dönə  qeyd  olunmuşdur.  U.  Veynreyx  yalnız 
paradiqmatik münasib
ətləri öyrənməyin hətta  sistemli  semantikanı 
bel
ə  linqvistikada təcridolunmuş  vəziyyətə  gətirib-  çıxaracağından 
danışır (3. 165-166). Paradiqmatik münasibətləri öyrənməklə bağlı 
olan k
əsirləri sözlərin sintaqmatik münasibətlərini öyrənməklə 
aradan qaldırmağı mümkün hesab edənlər də var (12. 47).  
Bütün 
bunlar  arzu  olaraq  qalır.  Bu  sahədəki  işlər ya söz və 
mikrosemantika, ya da sözdüz
əltmə  yuvaları,  sinonim  sıraları, 
semantik  sıralar,  “məhəlli semantika” ilə  məhdudlaşır.  Nadir 
hallarda bütövlükd
ə  leksik-semantik sistem, yaxud, heç olmasa, 
onun böyük fraqmentl
ərinin (“makrosemantika”) təsvirinə  girişən 
olur. Eyni bir dilin ç
ərçivəsində  olan semantik sistemlərə  həsr 
edilmiş tədqiqlər isə yerli-dibli yoxdur (17. 354). Bütövlükdə dilin 
leksik-
semantik  sisteminin  xarakteristikasından  ötrü  dəqiq və 
etibarlı üsullar işlənib-hazırlanmamışdır (16. 343).  
Leksikanın 
tədqiqi sahəsində 
qarşıya 
çıxan 
müv
əffəqiyyətsizliklərin çoxu dilin ifadə  və  məzmun  planlarının 
t
ədqiqi sahəsində  əldə  olunmuş  nailiyyətlərdən layiqincə  istifadə 
edilm
əməsi ilə  bağlıdır.  Semasiologiya  elmi  öz  kateqoriyalarını 
mü
əyyənləşdirərkən  dilçilik  elminin  aşağıdakı  nailiyyətlərindən 
istifad
ə etməlidir.     
1. Nitq hiss
ələri kateqoriyaları. Yadda saxlamaq lazımdır ki, 
dilin leksik sistemi sad
əcə  olaraq leksik-semantik  qruplar  yığını 
deyil, iç
ərisində  müxtəlif leksik-semantik birliklərin  qarşılıqlı 
münasib
ətdə olduğu nitq hissələri sistemidir (10. 86). 
2. Dilin ifad
ə  və  məzmun  planlarının  qarşılıqlı  nisbətdə 
öyr
ənilməsi zəminində  meydana  çıxmış  çoxmənalılıq,  omonimlik, 
sinonimlik, konversivlik, antonim
lik  kateqoriyaları.  Bura  söz 
yaradıcılığı  və  söz  alınması  kateqoriyalarını  da  əlavə  etmək 
lazımdır.  Həmin  kateqoriyalar  lüğət tərkibini təkcə  sabit bir 
v
əziyyət kimi deyil, dinamik bir proses kimi də  səciyyələndirir. 
190 

V.Blanarın  göstərdiyi kimi, leksika inkişafının  hərəkətverici 
qüvv
ələri yeni advermələrə  arasıkəsilməz tələbat və  onun dil 
vasit
ələrinin köməyi ilə ödənilməsidir. Polisemiya və polileksiyanın 
tarazlaşmasını  leksikanın  əsas qanunu hesab etmək olar (1. 110). 
Semasiologiyanın bir sıra məsələləri sözdüzəltmə ilə bağlıdır. Lüğət 
t
ərkibi qeyri-sabit və  daim dəyişkəndir. Dilin hər  bir  halında  yeni 
sözl
ər meydana gəlməklə yanaşı, köhnə sözlər də sıradan çıxır. Ona 
gör
ə də lüğət tərkibi sabitlik vəziyyətinin inkarı təsiri bağışlayır (8. 
126). Dilin leksik sistemi sabit bir v
əziyyət  olmayıb,  dəyişkənlik 
v
əziyyətidir. Leksik sistemdə  sözlərin məzmun münasibətlərinə 
sözl
ərin kəmiyyət və  keyfiyyətcə  dəyişməsi təsir göstərir. 
Semasiologiya bundan yan keç
ə bilməz. Lüğət tərkibində baş verən 
bütün d
əyişikliklərə  baxmayaraq, o, sistemli tədqiqatdan kənarda 
qala bilm
əz.  
Dilin leksik sisteminin ünsürl
əri olduqca müxtəlif məna 
münasib
ətlərinə  girir. Paradiqmatik münasibətlər  bunlardan  yalnız 
birini t
əmsil edir. Leksik-semantik sistemin tədqiqi sözlərin  ayrı-
ayrı  paradiqmlər içərisində  və  lüğətin  başqa  qrupları  (sinifləri) ilə 
əlaqələrinin aşkar edilməsi şərti ilə mümkündür (4. 20 17.). Bunu da 
n
əzərə  almaq  lazımdır  ki,  leksik-semantik sistem üçün eyni sözün 
müxt
əlif semantik qruplara daxil olması səciyyəvidir (10. 85-86).    
Oxuculara t
əqdim  olunan  bu  işdə  Azərbaycan  dilinin  lüğət 
t
ərkibinə  xas olan ən böyük leksik-semantik qruplar, eləcə  də 
onların başqa qruplarla əlaqələri öyrənilir. Leksik-semantik qruplar 
arasında  əlaqələr  iki  şəkildə  özünü göstərir. Birincisi, eyni sözün 
müxt
əlif mənaları  ilə  ayrı-ayrı  qruplara  daxil  olması  şəklində. 
İkincisi, bir leksik-semantik qrupun üzvlərinin sözdüzəltmə yolu ilə 
yeni bir leksik-semantik qrup yarada bil
əcək törəmələr verməsi 
şəklində. Əsərin əsas ideyası bundan ibarətdir ki, sözlər dildənxaric 
gerç
əkliyin işarələrlə mənimsənilməsinin mühüm vasitəsidir. Həmin 
müdd
əa məzmun və  mənaların  biri-birindən törəməsini nəzərdə 
tutur.  
 
 
 
 
191 

 
Әdəbiyyat 
 
1.
 
Вахек  И.  Лингвистический  словарь  пражской  школы. 
М., 1964. 
2.
 
Вейнрейх  У.  О  семантической  структуре  языка.  – 
Новое в лингвистике, вып. V. М., 1970. 
3.
 
Вейнрейх  У.  Опыт  семантической  теории.  –  Новое  в 
зарубежной лингвистике, вып. Х. М., 1981. 
4.
 
Вечер  Н.Н.  К  исследованию  лексико-семантических 
групп глаголов. – Семантика языковых единиц. Л., 1975. 
5.
 
Гетман  И.М.  Системные  отношения  в  лексике  и  их 
проявление в речи. – Системное описание лексики германских 
языков, вып. 3. Л., 1979. 
6.
 
Григорьева  С.А.  Опыт  системного  рассмотрения 
лексики языка. АКД. М., 1967. 
7.
 
Ельмелев  Л.  Пролегомены  к  теории  языка.  –  Новое  в 
лингвистике, вып. I. М., 1960. 
8.
 
Yen
ə  onun.  Можно  ли  считать,  что  значения  слов 
образуют структуру. –  Новое в лингвистике, вып. II. М., 1962. 
9.
 
Yen
ə onun. Метод структурного анализа в лингвистике. 
– 
История  языкознания  XIX  и  XX  веков  в  очерках  и 
извлечениях, ч. 2. М., 1965. 
10.
 
 
Кузнецова  Э.  Части  речи  и  лексико-семантические 
группы слов. – ВЯ, 1975, № 5. 
11.
 
 
Кузнецова  А.И.  Понятие  семантической  системы 
языка и методы её исследования. – М., 1963. 
12.
 
 
Медникова  Э.М.  Значение  слова  и  методы  его 
исследования. М., 1974. 
13.
 
 
Покровский М.М. Семасиологические исследования в 
области древних языков. М., 1896. 
14.
 
 
Фердинанд  де  Соссюр.  Труды  по  языкознанию.  М., 
1977. 
15.
 
 
Тезисы пражского лингвистического кружка. – В кн.: 
История языкознания XIX и XX веков в очерках и извлечениях, 
ч. 2. М., 1965. 
192 

16.
 
 
Толстой  Н.И.  Некоторые  проблемы  сравнительной 
славянской семасиологии. – Славянское языкознание. М., 1968. 
17.
 
 
Шайкевич  А.  Дистрибутивно-статический  анализ  в 
семантике.  –  Принципы  и  методы  семантических 
исследований. М., 1976. 
18.
 
 Bidu-Vranceanu A. Systematiqus des noms de couleure. 
Bucuresti, 1976. 
19.
 
 Trier J. Der deutsche Wortschatz im Sinnbezirk des 
Verstands, Heidelberg, 1931. 
20.
 
 Trier J. Über 
Wort– 
und Begriffsfelder. – 
“Wortfeldsforschusg”, Darmstadt, 1973. 
 
193